شرح دعای شریف افتتاح

Ÿ مؤلف: محسن قرائتی

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ نوبت چاپ: اول/ بهار 1392

Ÿ شابک: 978- 600-6262-87-1

Ÿ شمارگان: دو هزار نسخه

Ÿ قیمت: 4000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 37749565 و 37737801(داخلی 117و116)/37841130 (فروش)/ 78411313 (مدیریت)/ فاکس:37737160 و 37744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355-15655

- www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان سیدمجتبی فلاح (گردآورنده)، احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، زینب احمدیان (ویراستار) عبدا... شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، عباس فریدی (طراح جلد و صفحه آرا) و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

کد فایل09248-3

ص:2

ص:3

تقدیم به پیشگاه :

رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم

امام حسن مجتبی علیه السلام

و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:4

فهرست مطالب

مقدمه12

شرح دعای شریف افتتاح17

فراز اول: اللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ17

فراز دوم: اللَّهُمَّ أَذِنْتَ لِی فِی دُعَائِک20

فراز سوم: فَکمْ یَا إِلَهِی مِنْ کرْبَةٍ22

فراز چهارم: الْحَمْدُ لله الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ24

فراز پنجم: الْحَمْدُ لِلَّهِ بجمیع مَحَامِدِهِ25

فراز ششم: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک قَلِیلًا مِنْ کثِیرٍ30

فراز هفتم: اللَّهُمَّ إِنَّ عَفْوَک عَنْ ذَنْبِی32

فراز هشتم: یَا رَبِّ إِنَّک تَدْعُونِی36

فراز نهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ مَالِک الْمُلْک39

فراز دهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلْمِهِ44

فراز یازدهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ الْخَلْقِ46

فراز دوازدهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَیْسَ لَهُ مُنَازِعٌ55

فراز سیزدهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُجِیبُنِی57

فراز چهاردهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُهْتَک حِجَابُهُ61

فراز پانزدهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُؤْمِنُ الْخَائِفِینَ64

فراز شانزدهم: وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَاصِمِ الْجَبَّارِینَ70

ص:5

فراز هفدهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مِنْ خَشْیَتِهِ75

فراز هجدهم: الْحَمْدُ لِلّه الَّذِی هَدانا 77

فراز نوزدهم: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَخْلُقُ وَ لَمْ یُخْلَقْ78

فراز بیستم: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک84

فراز بیست ویکم: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ89

فراز بیست ودوّم: وصَلِّ عَلَی الصِّدِّیقَةِ الطَّاهِرَة96

فراز بیست و سوم: وَ صَلِّ عَلَی سِبْطَیِ الرَّحْمَةِ100

فراز بیست و چهارم: اللَّهُمَّ وَ صَلِّ عَلَی وَلِیِّ أَمْرِک107

فراز بیست و پنجم: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ الدَّاعِیَ111

فراز بیست و ششم: اللَّهُمَّ أَعِزَّهُ116

فراز بیست و هفتم: اللَّهُمَّ أَظْهِرْ بِهِ دِینَک119

فراز بیست وهشتم: اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْک122

فراز بیست و نهم: اللَّهُمَّ مَا عَرَّفْتَنَا مِنَ الْحَقِّ125

فراز سی ام: اللَّهُمَّ الْمُمْ بِهِ شَعْثَنَا127

فراز سی و یکم: اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکو إِلَیْک133

کتاب نامه138

ص:6

بسم الله الرحمن الرحیم

اَللّ_هُمَّ اِنّی اَفْتَتِحُ الثَّناءَ بِحَمْدِک، وَاَنْتَ مُسَدِّدٌ لِلصَّوابِ بِمَّنِک، وَاَیْقَنْتُ اَنَّک اَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ فی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَالرَّحْمَةِ، وَاَشَدُّ الْمُعاقِبینَ فی مَوْضِعِ النَّکالِ وَالنَّقِمَةِ، وَاَعْظَمُ الْمُتَجَبِّرِینَ فی مَوْضِعِ الْکبْریاءِ وَالْعَظَمَةِ.

اَللّ_هُمَّ اَذِنْتَ لی فی دُعائِک وَمَسْأَلَتِک فَاسْمَعْ یا سَمیعُ مِدْحَتی، وَاَجِبْ یا رَحیمُ دَعْوَتی، وَاَقِلْ یا غَفُورُ عَثْرَتی، فَکمْ یا اِلهی مِنْ کرْبَةٍ قَدْ فَرَّجْتَها وَهُمُومٍ قَدْ کشَفْتَها، وَعَثْرَةٍ قَدْ اَقَلْتَها، وَرَحْمَةٍ قَدْ نَشَرْتَها، وَحَلْقَةِ بَلاءٍ قَدْ فَککتَها.

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَداً، وَلَمْ یَکنْ لَهُ شَریک فی الْمُلْک، وَلَمْ یَکنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَکبِّرْهُ تَکبیراً.

اَلْحَمْدُ للهِ بِجَمیعِ مَحامِدِهِ کلِّهَا، عَلی جَمیعِ نِعَمِهِ کلِّها اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لا مُضادَّ لَهُ فی مُلْکهِ، وَلا مُنازِعَ لَهُ فی اَمْرِهِ.

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لا شَریک لَهُ فی خَلْقِهِ، وَلا شَبیهَ لَهُ فی عَظَمَتِهِ، اَلْحَمْدُ للهِ الْفاشی فی الْخَلْقِ اَمْرُهُ وَحَمْدُهُ، الظّاهِرِ بِالْکرَمِ مَجْدُهُ، الْباسِطِ بِالْجُودِ یَدَهُ، الَّذی لا تَنْقُصُ خَزائِنُهُ، وَلا تَزیدُهُ کثْرَةُ الْعَطاءِ إلاّ جُوداً وَکرَماً، اِنَّهُ هُوَ الْعَزیزُ الْوَهّابُ.

اَللّ_هُمَّ اِنّی اَسْئَلُک قَلیلاً مِنْ کثیرٍ، مَعَ حاجَةٍ بی اِلَیْهِ عَظیمَةٍ وَغِناک عَنْهُ قَدیمٌ، وَهُوَ عِنْدی کثیرٌ، وَهُوَ عَلَیْک سَهْلٌ یَسیرٌ.

اَللّ_هُمَّ اِنَّ عَفْوَک عَنْ ذَنْبی، وَتَجاوُزَک عَنْ خَطی_ئَتی، وَصَفْحَک عَنْ ظُلْمی

ص:7

وَسِتْرَک علی قَبیحِ عَمَلی، وَحِلْمَک عَنْ کثیرِ جُرْمی، عِنْدَ ما کانَ مِنْ خَطأی وَعَمْدی، اَطْمَعَنی فی اَنْ اَسْئَلَک ما لا اَسْتَوْجِبُهُ مِنْک، الَّذی رَزَقْتَنی مِنْ رَحْمَتِک، وَاَرَیْتَنی مَنْ قُدْرَتِک، وَعَرَّفْتَنی مِنْ اِجابَتِک، فَصِرْتُ اَدْعُوک آمِناً، وَاَسْئَلُک مُسْتَأنِساً، لا خائِفاً وَلا وَجِلاً، مُدِلاًّ عَلَیْک فی_ما قَصَدْتُ فیهِ اِلَیْک، فَاِنْ اَبْطأَ عَنّی عَتَبْتُ بِجَهْلی عَلَیْک، وَلَعَلَّ الَّذی اَبْطأَ عَنّی هُوَ خَیْرٌ لی لِعِلْمِک بِعاقِبَةِ الاُْمُورِ، فَلَمْ اَرَ مَوْلاً کریماً اَصْبَرَ عَلی عَبْدٍ لَئیمٍ مِنْک عَلَیَّ یا رَبِّ، اِنَّک تَدْعُونی فَاُوَلّی عَنْک، وَتَتَحَبَّبُ اِلَیَّ فَاَتَبَغَّضُ اِلَیْک، وَتَتَوَدَّدُ اِلَیَّ فَلا اَقْبَلُ مِنْک، کاَنَّ لِیَ التَّطَوُّلَ عَلَیْک، فَلَمْ یَمْنَعْک ذلِک مِنَ الرَّحْمَةِ لی، وَالاِْحْسانِ اِلَیَّ، وَالتَّفَضُّلِ عَلَیَّ بِجُودِک وَکرَمِک، فَارْحَمْ عَبْدَک الْجاهِلَ وَجُدْ عَلَیْهِ بِفَضْلِ اِحْسانِک اِنَّک جَوادٌ کریمٌ.

اَلْحَمْدُ للهِ مالِک الْمُلْک، مُجْرِی الْفُلْک، مُسَخِّرِ الرِّیاحِ، فالِقِ الاِْصْباحِ، دَیّانِ الدّینِ، رَبِّ الْعَالَمینَ.

اَلْحَمْدُ للهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ، وَالْحَمْدُ للهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ، وَالْحَمْدُ للهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ، وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ.

اَلْحَمْدُ للهِ خالِقِ الْخَلْقِ، باسِطِ الرِّزْقِ، فاِلقِ اَلاِْصْباحِ ذِی الْجَلالِ وَالاِْکرامِ وَالْفَضْلِ وَالاِْنْعامِ، الَّذی بَعُدَ فَلا یُری، وَقَرُبَ فَشَهِدَ النَّجْوی تَبارَک وَتَعالی.

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لَیْسَ لَهُ مُنازِعٌ یُعادِلُهُ، وَلا شَبیهٌ یُشاکلُهُ، وَلا ظَهیرٌ یُعاضِدُهُ قَهَرَ بِعِزَّتِهِ الاَْعِزّاءَ، وَتَواضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَماءُ، فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ ما یَشاءُ.

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی یُجیبُنی حینَ اُنادیهِ، وَیَسْتُرُ عَلَیَّ کلَّ عَورَةٍ وَاَنَا اَعْصیهِ، وَیُعَظِّمُ الْنِّعْمَةَ عَلَیَّ فَلا اُجازیهِ، فَکمْ مِنْ مَوْهِبَةٍ هَنیئَةٍ قَدْ اَعْطانی، وَعَظیمَةٍ مَخُوفَةٍ قَدْ کفانی، وَبَهْجَةٍ مُونِقَةٍ قَدْ اَرانی، فَاُثْنی عَلَیْهِ حامِداً، وَاَذْکرُهُ مُسَبِّحاً.

ص:8

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لا یُهْتَک حِجابُهُ، وَلا یُغْلَقُ بابُهُ، وَلا یُرَدُّ سائِلُهُ، وَلا یُخَیَّبُ آمِلُهُ، اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی یُؤْمِنُ الْخائِفینَ، وَیُنَجِّی الصّالِحینَ، وَیَرْفَعُ الْمُسْتَضْعَفینَ، وَیَضَعُ الْمُسْتَکبِرینَ،یُهْلِک مُلُوکاً وَیَسْتَخْلِفُ آخَرینِ. وَالْحَمْدُ للهِ قاِصمِ الجَّبارینَ، مُبیرِ الظّالِمینَ، مُدْرِک الْهارِبینَ، نَکالِ الظّالِمینَ صَریخِ الْمُسْتَصْرِخینَ، مَوْضِعِ حاجاتِ الطّالِبینَ، مُعْتَمَدِ الْمُؤْمِنینَ.

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی مِنْ خَشْیَتِهِ تَرْعَدُ السَّماءُ وَسُکانُها، وَتَرْجُفُ الاَْرْضُ وَعُمّارُها، وَتَمُوجُ الْبِحارُ وَمَنْ یَسْبَحُ فی غَمَراتِها، اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی هَدانا لِهذا وَما کنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا اَنْ هَدانَا اللّهُ.

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی یَخْلُقُ، وَلَمْ یُخْلَقْ وَیَرْزُقُ، وَلا یُرْزَقُ وَیُطْعِمُ، وَلا یُطْعَمُ وَیُمیتُ الاَْحیاءَ وَیُحْیِی الْمَوْتی وَهُوَ حَیٌّ لا یَمُوتُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَهُوَ عَلی کلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ.

اَللّ_هُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک وَرَسُولِک، وَاَمینِک، وَصَفِیِّک، وَحَبیبِک، وَخِیَرَتِک مَنْ خَلْقِک، وَحافِظِ سِرِّک، وَمُبَلِّغِ رِسالاتِک، اَفْضَلَ وَاَحْسَنَ، وَاَجْمَلَ وَاَکمَلَ، وَاَزْکی وَاَنْمی، وَاَطْیَبَ وَاَطْهَرَ، وَاَسْنی وَاَکثَرَ ما صَلَّیْتَ وَبارَکتَ وَتَرَحَّمْتَ، وَتَحَنَّنْتَ وَسَلَّمْتَ عَلی اَحَدٍ مِن عِبادِک وَاَنْبِیائِک وَرُسُلِک، وَصِفْوَتِک وَاَهْلِ الْکرامَةِ عَلَیْک مِن خَلْقِک.

اَللّ_هُمَّ وَصَلِّ عَلی عَلیٍّ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ، وَوَصِیِّ رَسُولِ رَبِّ الْعالَمینَ، عَبْدِک وَوَلیِّک، وَاَخی رَسُولِک، وَحُجَّتِک عَلی خَلْقِک، وَآیَتِک الْکبْری، وَالنَّبأِ الْعَظیمِ.

وَصَلِّ عَلَی الصِّدّیقَةِ الطّاهِرَةِ فاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِساءِ الْعالَمینَ، وَصَلِّ عَلی سِبْطَیِ الرَّحْمَةِ وَاِمامَیِ الْهُدی، الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبابِ اَهْلِ الْجَّنَةِ.

ص:9

وَصَلِّ عَلی اَئِمَّةِ الْمُسْلِمینَ، عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، وَجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، وَمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ، وَعَلِیِّ بْنِ مُوسی، وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، وَعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، وَالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، وَالْخَلَفِ الْهادی الْمَهْدِیِّ، حُجَجِک عَلی عِبادِک، وَاُمَنائِک فی بِلادِک صَلاةً کثیرَةً دائِمَةً.

اَللّ_هُمَّ وَصَلِّ عَلی وَلِیِّ اَمْرِک الْقائِمِ الْمُؤَمَّلِ، وَالْعَدْلِ الْمُنْتَظَرِ، وَحُفَّهُ بِمَلائِکتِک الْمُقَرَّبینَ، وَاَیِّدْهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ یا رَبَّ الْعالَمینَ.

اَللّ_هُمَّ اجْعَلْهُ الدّاعِیَ اِلی کتابِک، وَالْقائِمَ بِدینِک، اِسْتَخْلِفْهُ فی الاَْرْضِ کما اسْتَخْلَفْتَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِ، مَکنْ لَهُ دینَهُ الَّذی ارْتَضَیْتَهُ لَهُ، اَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ اَمْناً یَعْبُدُک لا یُشْرِک بِک شَیْئاً.

اَللّ_هُمَّ اَعِزَّهُ وَاَعْزِزْ بِهِ، وَانْصُرْهُ وَانْتَصِرْ بِهِ، وَانْصُرْهُ نَصْراً عَزیزاً، وَاْفتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسیراً، وَاجْعَلْ لَهُ مِنْ لَدُنْک سُلْطاناً نَصِیراً.

اَللّ_هُمَّ اَظْهِرْ بِهِ دینَک، وَسُنَّةَ نَبِیِّک، حَتّی لا یَسْتَخْفِیَ بِشَیءٍ مِنَالْحَقِّ، مَخافَةَ اَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ.

اَللّ_هُمَّ اِنّا نَرْغَبُ اِلَیْک فی دَوْلَةٍ کریمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الاِْسْلامَ وَاَهْلَهُ، وَتُذِلُّ بِهَا النِّفاقَ وَاَهْلَهُ، وَتَجْعَلُنا فیها مِنَ الدُّعاةِ اِلی طاعَتِک، وَالْقادَةِ اِلی سَبیلِک، وَتَرْزُقُنا بِها کرامَةَ الدُّنْیا وَالاَْخِرَةِ.

اَللّ_هُمَّ ما عَرَّفْتَنا مِن الْحَقِّ فَحَمِّلْناهُ، وَما قَصُرْنا عَنْهُ فَبَلِّغْناهُ، اَللّ_هُمَّ الْمُمْ بِهِ شَعَثَنا، وَاشْعَبْ بِهِ صَدْعَنا، وَارْتُقْ بِهِ فَتْقَنا، وَکثِّرْبِهِ قِلَّتَنا، وَاَعْزِزْ بِهِ ذِلَّتَنا، وَاَغْنِ بِهِ عائِلَنا، وَاَقْضِ بِهِ عَنْ مَغْرَمِنا، وَاجبُرْ بِهِ فَقْرَنا، وَسُدَّ بِهِ خَلَّتَنا، وَیَسِّرْ بِهِ عُسْرَنا، وَبَیِّضْ بِهِ وُجُوهَنا، وَفُک بِهِ اَسْرَنا، وَاَنْجِحْ بِهِ طَلِبَتَنا، وَاَنْجِزْ بِهِ مَواعیدَنا، وَاسْتَجِبْ بِهِ دَعْوَتَنا، وَاَعْطِنا بِهِ سُؤْلَنا، وَبَلِّغْنا بِهِ مِنَ الدُّنْیا وَالاَْخِرَةِ

ص:10

آمالَنا، وَاَعْطِنا بِهِ فَوْقَ رَغْبَتِنا، یا خَیْرَ الْمَسْؤولینَ وَاَوْسَعَ الْمُعْطینَ، اِشْفِ بِهِ صُدُورَنا، وَاَذْهِبْ بِهِ غَیْظَ قُلُوبِنا، وَاهْدِنا بِهِ لِمَا اخْتُلِفَ فیهِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِک، اِنَّک تَهْدی مَنْ تَشاءُ اِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ، وَانْصُرْنا بِهِ عَلی عَدُوِّک وَعَدُوِّنا اِل_هَ الْحَقِّ آمینَ.

اَللّ_هُمَّ اِنّا نَشْکو اِلَیْک فَقْدَ نَبِیِّنا صَلَواتُک عَلَیْهِ وَآلِهِ، وَغَیْبَةَ وَلِیِّنا، وَکثْرَةَ عَدُوِّنا، وَقِلَّةَ عَدَدِنا، وَشِدّةَ الْفِتَنِ بِنا، وَتَظاهُرَ الزَّمانِ عَلَیْنا، فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاَعِنّا عَلی ذلِک بِفَتْحٍ مِنْک تُعَجِّلُهُ، وَبِضُرٍّ تَکشِفُهُ، وَنَصْرٍ تُعِزُّهُ وَسُلْطانِ حَقٍّ تُظْهِرُهُ، وَرَحْمَةٍ مِنْک تَجَلِّلُناها وَعافِیَةٍ مِنْک تُلْبِسُناها، بِرَحْمَتِک یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

ص:11

بسم الله الرحمن الرحیم

اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد و عجّل فرجهم

و العن و أهلک أعدائهم

این دعا را با سند از محمد بن عثمان عمری ذکر کرده است.

بعد از این دو بزرگوار، مرحوم کفعمی در بلد الامین(1) و المصباح(2)  بدون ذکر سند و به دنبال ایشان، مرحوم محمد محسن فیض کاشانی(م1091) در الوافی(3) به نقل از تهذیب این دعای شریف را نقل کرده اند.

هم چنین علامه مجلسی(م1110) در زاد المعاد(4) و ملاذ الاخیار(5) به تبعیت از تهذیب شیخ طوسی، متن دعا را ذکر کرده و در بحار الانوار(6)  تنها چند فراز از آن را _ که به خلافت امام زمان در زمین اشاره دارد _ آورده است.

از معاصرین نیز مرحوم شیخ عباس قمی این دعا را بدون ذکر منبع و سند، در مفاتیح الجنان(7) ذکر کرده است.

اما درباره سند این دعا باید گفت که مرحوم شیخ طوسی تنها به زمان خواندن این دعا اشاره، و سند آن را ذکر نکرده است؛ ولی سید بن طاووس در اقبال الاعمال(8) بیان کرده که دعای مذکور را از کتاب ابن ابی قره اخذ نموده است.

ص:13

کتاب محمد بن ابی قره از جمله کتبی است که هم اکنون در دسترس نیست؛ لکن فقهای شیعه در کتاب هایشان، بسیار از او نقل روایت کرده اند که این، خود، دلیلی بر اعتبار کتاب ابی قره است.

ممکن است کسی اشکال کند که در این سند، دعای افتتاح به معصوم استناد داده نشده، بلکه در نهایت به نایب خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف یعنی محمد بن عثمان منتهی شده است.

در پاسخ باید گفت شواهدی وجود دارد که ثابت می کند این دعا، از محمد بن عثمان صادر نشده، بلکه ایشان، آن را از ناحیه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نقل کرده است؛ از جمله:

1. محدث و حدیث شناسی چون مرحوم مجلسی، از این سند چنین برداشت کرده که دعای مذکور، منتسب به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. چنان که در بحار به نقل از اقبال فرموده است: «الْإِقْبَالُ، نَقْلًا مِنْ کتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ عَنِ الْقَائِمِ ع مِنْ أَدْعِیَةِ لَیَالِی شَهْرِ رَمَضَانَ- اللَّهُمَ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِک»(1)

ص:14

2. این دعا در تهذیب الاحکام _ به عنوان یکی از کتب اربعه _ نقل شده است و  اگرچه علما و فقها در ادله سنن و مستحبات، تسامح نموده و سختگیری نمی کرده اند، اما این بدان معنا نیست که کلام غیر معصوم را در کتب معتبر نقل نمایند. از این جهت این دعا نمی تواند صرف کلام محمد بن عثمان باشد. 

3. مرحوم کفعمی در المصباح حکم به استحباب این دعا در شب های ماه مبارک رمضان کرده است: «یُسْتَحَبُّ أَنْ یُدْعَی فِی کلِّ لَیْلَةٍ مِنْهُ بِهَذَا الدُّعَاءِ اللَّهُمَ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِک...»(1)

بنابراین، از آن جا که منشأ احکام شرعیه، آیات قرآن و روایات معصومین است، نظر ایشان بر مأثور بودن این دعا است؛ زیرا کلام معصوم است که مشروع بوده و ارزش دارد به عنوان عملی مستحب، مورد متابعت قرار گیرد و در غیر این صورت، حکم به مستحب بودن این دعا معنا نداشت.

این شواهد، اگرچه به تنهایی کاری از پیش نمی برند، اما در مجموع، این اطمینان را حاصل می کنند که این دعا کلام معصوم است. به علاوه این که مفاد دعا با دیگر کلمات معصومین _ که از یک منبع عرفانی ارتزاق می شدند _ هماهنگی و این همانی دارد.

این نکته نیز قابل تذکر است که طبق قاعده معروف «تسامح در ادله سنن» که در علم اصول مطرح می باشد، در ادله مستحبات، سختگیری لازم

ص:15

نیست؛ چون مستحبات اعمالی هستند که انجام آن ها واجب نیست و ترک آن نیز حرام نمی باشد.

 مطابق این قاعده معروف _ که متکی به احادیث بسیار و معتبر است _ فقهای اسلام درباره سند مستحبات و ادعیه ایراد نمی گیرند و به همین اندازه که در کتابی مشهور نقل شده باشند و مضمون آن ها با آیات قرآن و روایات قطعی منافات نداشته باشد، به آن ها اعتماد  می کنند. لذا در سند این دعا نیز نباید سختگیری کرد.

ص:16

چیزی استواری و پایداری می دهد.(1) خداوند متعال، پایدار کننده چیزی است که مطابق با حق باشد؛ نه چیزی که باطلِ محض و یا مخلوطی از حق و باطل است. (أَنْتَ مُسَدِّدٌ لِلصَّوَابِ بِمَنِّک)

— او کسی است که در جایگاه بخشش و رحمت، مهربان ترین است؛ پس خود را در معرض عفو و رحمت الهی قرار دهیم. (أَیْقَنْتُ أَنَّک أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فِی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ)

— او کسی است که در جایگاه مؤاخذه و روی گردانی، به سختی مجازات می کند؛ پس خود را از مواضع عذاب دور کنیم. (وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکالِ وَ النَّقِمَةِ)

— او کسی است که در جایگاه نمایان شدن عظمت، بزرگ ترین قدرت نما است: «أَعْظَمُ الْمُتَجَبِّرِینَ فِی مَوْضِعِ الْکبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ». قرآن کریم نیز بزرگی و کبریا را در تمام آسمان ها و زمین، مختص خداوند می داند: «وَ لَهُ الْکبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...؛(2) بزرگواری در آسمانها و زمین خاص اوست».

— در علم عقاید، صفات خدای متعال در یک تقسیم بندی به دو دسته تقسیم می شوند: صفات ذاتی و صفات فعلی.

صفات ذات، صفاتی هستند که برای به وجود آمدن آن ها، وجود داشتن

ص:18

ذات، کافی است. صفات فعلِ حق تعالی، صفاتی هستند که با فرض وجود مخلوقات، به وجود می آیند(1) و البته بر محور حکمت خدای متعال به گردش در می آیند و در غیر جایگاه خود نمایان نمی شوند.

«رحمت» و «نقمت» نیز از این دسته صفات هستند و همان طور که در این فراز از دعای افتتاح مورد اشاره قرار گرفته، خدای متعال فقط در موضع عفو و رحمت به عنوان «ارحم الراحمین» معرفی شده و اگر به عنوان «اشدّ المعاقبین» نیز معرفی گشته، فقط در جایگاهی است که شدّت عقاب لازم باشد. (فِی مَوْضِعِ النَّکالِ وَ النَّقِمَة)

از این رو نمی توان از ذات مقدس خدای متعال، در جایگاه عذاب، توقع عفو و رحمت داشت؛ مگر در مواردی که زمینه نزول رحمت فراهم باشد. زیرا خدای متعال «ارحم الراحمین» است، اما نه در همه جا و نمی توان مرتکب گناه شد و زمینه نزول نقمت و عذاب را فراهم آورد و برای فریب وجدان خویش، خدا را «ارحم الراحمین» دانست.

پیام ها

1. بیاموزیم که ثنای الهی را با حمد او آغاز کنیم. (اللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِک)

2. اگر می خواهیم کارهایمان پایدار باشند، باید شرطِ پایداری را فراهم

ص:19

کنیم، و شرط پایدار شدن کارها از جانب خدای حکیم، دوری آن ها از انحراف و خطا است. (وَ أَنْتَ مُسَدِّدٌ لِلصَّوَابِ بِمَنِّک)

3. اگر کارهای ما مشمول پایداری شدند، آن را نعمتی از جانب خدای مهربان بدانیم، نه از خودمان. (...بِمَنِّک)

4. با یقین به درگاه خدای مهربان وارد شویم. (أَیْقَنْتُ أَنَّک...)

5. برای مناجات با پروردگار حکیم، ابتدا غفلت را از خود دور کنیم و با بیان ویژگی های او، به خود یادآور شویم که مقابل چه کسی قرار گرفته ایم. (...أَیْقَنْتُ أَنَّک أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ...)

6. کمال در این است که هر چیزی در جای خود قرار بگیرد و هر صفتی به وقت خود، ظهور و بروز پیدا کند. (...أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فِی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکالِ وَ النَّقِمَةِ)

7. جامع اضداد بودن نشانه کمال است. بیاموزیم که هم اهل بخشش و رحمت باشیم و هم اهل مجازات و سخت گیری. (...أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ فِی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکالِ وَ النَّقِمَةِ)

 فراز دوم

اللَّهُمَّ أَذِنْتَ لِی فِی دُعَائِک وَ مَسْأَلَتِک فَاسْمَعْ یَا سَمِیعُ مِدْحَتِی وَ أَجِبْ یَا رَحِیمُ دَعْوَتِی وَ أَقِلْ یَا غَفُورُ عَثْرَتِی

خدایا! تو خود پیش از این به من رخصت داده ای که بخوانمت و از تو درخواست کنم؛ پس ستایشم را بشنو، ای شنوا! و پاسخ سخنم را بده، ای مهربان! و لغزشم را نادیده بگیر، ای آمرزنده!

ص:20

نکته ها

— «اِذن» به معنی اجازه و رخصتی است که قبل از انجام کار صادر می شود.(1) بنابراین اگر می توانیم دست به درگاه الهی بلند کنیم، به سبب آن است که رخصتش پیش از آن، از طرف خداوند مهربان صادر شده است.

تا که از جانب معشوق نباشد کِشِشی     کوششِ عاشق بیچاره به جایی نرسد

(اللَّهُمَّ أَذِنْتَ لِی فِی دُعَائِک وَ مَسْأَلَتِک)

— همان طور که اقتضای «سمیع» بودن خدای متعال، شنیدنِ مدح بندگان است، (فَاسْمَعْ یَا سَمِیعُ مِدْحَتِی)، لازمه رحمت او پاسخ دادن به دعای آن ها (وَ أَجِبْ یَا رَحِیمُ دَعْوَتِی) و مقتضای آمرزنده بودن او، نادیده گرفتنِ لغزش های بندگان است. (وَ أَقِلْ یَا غَفُورُ عَثْرَتِی)

— در رابطه انسان و خدا، هم «خواندن» و «صدا زدنِ» خدای متعال مهم است و هم «خواستن» از او.

قرآن کریم، از جانب خدای مهربان، هم به ما دستور داده تا پروردگار خویش را بخوانیم: «وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونی»(2)، و هم ما را فراخوانده تا از او بخواهیم: «... وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ».(3)

خداوند کریم به ما در مقابل «خواندن» وعده «پاسخ» داده: «وَ قالَ رَبُّکمُ

ص:21

ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکمْ»(1)، و در مقابل «خواستن»، «عطا کردن» را قطعی دانسته است: «وَ آتاکمْ مِنْ کلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ».(2)  

ولی آن چه در این میان مهم است، چگونه خواندن و چگونه خواستن و چه خواستن است؛ که اهل بیت علیهم السلام در ادعیه سفارش شده، آن را به ما آموزش داده اند.

پیام ها

1. از خدا بیاموزیم! با آن که او بزرگ ترین و کامل ترین است، آغاز ارتباط گیری از جانب اوست. (اللَّهُمَّ أَذِنْتَ لِی فِی دُعَائِک...)

نکته ها

— الطاف الهی در چهره های مختلفی شامل حال انسان می شود. خدای مهربان، هم غم و اندوه هایمان را برطرف می کند، هم لغزش هایمان را نادیده می گیرد، هم رحمت خویش را بر سراسرِ زندگی مان گسترش می دهد، و هم بلاها را از ما دور می کند.

— در پیشگاه خدا سزاوار است عنایت ها و لطف هایی که در گذشته شامل حالمان کرده را یادآور شویم؛ چراکه لطف های پیشین، در واقع، پشتوانه محکمی است برای درخواست های کنونی ما. (فَکمْ یَا إِلَهِی مِنْ کرْبَةٍ قَدْ فَرَّجْتَهَا...)

پیام ها

1. مُسبِّب الاسباب، خدای متعال است. شاید در ظاهر، گرفتاری و غم و اندوه ها به وسیله سبب های مادی برطرف شوند، ولی در واقع، گره تمام سختی ها با عنایت الهی باز می شود. (فَکمْ یَا إِلَهِی مِنْ کرْبَةٍ قَدْ فَرَّجْتَهَا... )

2. هیچ گاه نباید از خدای رئوف ناامید شد. او همان طور که اندوه های گذشته را برطرف کرده، غم های کنونی را نیز می تواند از بین ببرد و همان طور که لغزش های گذشته را نادیده گرفته، لغزش های فعلی را نیز می تواند نادیده بگیرد.  او همان طور که در گذشته، رحمت خویش را شامل حال ما کرده، اکنون نیز می تواند این کار را انجام دهد و همان طور که بلاهای گذشته را از بین برده، بلاهای حاضر را نیز می تواند برطرف کند. 

3. زیادی الطاف الهی نباید سبب شود که آن ها را فراموش کنیم؛ بلکه

ص:23

باید همه آن ها را یادآور شویم. (مِنْ کرْبَةٍ... وَ هُمُومٍ... وَ عَثْرَةٍ... وَ رَحْمَةٍ... وَ حَلْقَةِ بَلَاءٍ)

— امامان معصوم علیهم السلام با پیروی از قرآن کریم، خداوند متعال را با اعتقاد به توحید و بی نیازی او حمد می کنند. (الْحَمْدُ لله الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَکنْ لَهُ شَرِیک فِی الْمُلْک... )

— اقتضای بزرگ داشت خداوند، منزه دانستن او از هر نوع شریک و همتا است. (الْحَمْدُ لله الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً... وَ کبِّرْهُ تَکبِیراً)

پیام ها

1. بزرگی و کبریایی مخصوص خداوند است؛ پس او را به طور ویژه ای باید بزرگ داشت. (... کبِّرْهُ تَکبِیراً)

2. الف و لام در «الحمد» اشاره به این نکته دارد که مراد از «حمد»، تمام حمد و جنس ستایش است؛ براین اساس«الْحَمْدُ لِلَّهِ» یعنی همه ستایش ها برای اوست. (الْحَمْدُ لِلَّهِ)(1)

الظَّاهِرِ بِالْکرَمِ مَجْدُهُ، الْبَاسِطِ بِالْجُودِ یَدَهُ، الَّذِی لَا تَنْقُصُ خَزَائِنُهُ وَ لَا تَزِیدُهُ کثْرَةُ الْعَطَاءِ إِلَّا جُوداً وکرَماً(1) إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْوَهَّابُ

ستایش مخصوص خداوند است با تمام آن چه که به سبب آن، سزاوار ستوده شدن است، و به خاطر همه نعمت هایش. ستایش مخصوص خداوندی است که در دایره حکمرانی اش، مخالف سرسختی نداشته و در کارش نزاع کننده ای نیست.

ستایش مخصوص خداوندی است که در آفرینش خود شریکی نداشته و در بزرگی اش همانندی ندارد. ستایش مخصوص خداوندی است که کار او در میان مخلوقاتش آشکار و ستایشش نمایان است. خدایی که شرافتش، با بزرگواری ظاهر شده و دستِ بخشش او گشوده است.

همان پروردگاری که چیزی از خزائنش کم نشود و زیادی بخشش، جود و کرمش را زیاد می کند. به درستی که او قدرتمند است و زیاد هدیه می دهد.

نکته ها

— «مضادّ»، از واژه «ضدّ» و اسم فاعل باب مفاعله است و به معنی مخالفی است که به سبب شدّت دشمنی و مخالفت، به هیچ وجه با ضدّ خود جمع نمی شود.(2) واژه «ضدّ» هنگامی که به باب مفاعله می رود، این معنی را مورد توجه قرار می دهد که ضدّ، ضدیت و مخالفت خود را به مرحله بروز و

ص:26

ظهور رسانده است.(1)

— «منازع»، اسم فاعل از واژه «نزع» است که به باب مفاعله رفته و دلالت بر استمرار دارد. «نزع» به معنای ریشه کنی است، و وقتی اسم فاعل باب مفاعله می شود به معنای کسی است که اراده اش در ریشه کنی مستمرّ است.(2) 

— وقتی خدای حکیم را با توجه به این دو ویژگی ستایش می کنیم و اظهار می داریم که در عرصه حکمرانی، مخالفِ سرسخت، و در تحقق فرامینش منازعی ندارد، به عظمت و یکتایی او در همه چیز اشاره کرده ایم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا مُضَادَّ لَهُ فِی مُلْکهِ وَ لَا مُنَازِعَ لَهُ فِی أَمْرِهِ)

— «مجد» در جایی به کار می رود که کرامت و بزرگواری گسترده، و در نهایت درجه خود آشکار شده باشد. کلمه «مجید» نیز از همین واژه گرفته شده، و به کسی گفته می شود که مجد و بزرگواری در وجودش ثابت و استوار است.(3) 

ص:27

در آیات الهی، این صفت هم برای خدای متعال(1) و هم برای قرآن کریم(2) آمده، و در این بخش از دعای شریف افتتاح نیز این نکته مورد توجه قرار گرفته که مجد و بزرگواری الهی به وسیله کَرمش پدیدار شده است. (الظَّاهِرِ بِالْکرَمِ مَجْدُهُ)

— «خزائن» جمعِ «خزینه» و به معنی منبع و مرکز هر چیزی است که برای حفظ آن و عدم دسترسی دیگران به آن، در آنجا جمع آوری شده است.(3) از آیات قرآن کریم چنین نمایان می شود که برای تمام هستی نزد خدای متعال گنجینه ای وجود دارد؛ که در بعضی از آیات، با عنوان «خزائن الله»(4) و در برخی دیگر از آیات با تعبیر «خزائن رحمۀ»(5)  از آن ها یاد شده است. خدای متعال در آیه 21 سوره مبارکه حجر با صراحت می فرماید : «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ؛ هیچ چیز نیست، مگر آن که خزینه های آن نزد ما است».

ص:28

در نظر گرفتن تمام آیات الهی این مطلب را تأیید می کند که مراد از «خَزائِنُ اللَّهِ» همه ذخیره ها و گنجینه های غیبی است که مخلوقات در وجود و بقای خود محتاج آن هستند و از آن ارتزاق می کنند، و به وسیله آن، نقص های آن ها تکمیل می شود. براین اساس نزد خدای هستی بخش، منبع فیضی وجود دارد که تمام عطایای الهی از آن مقام انجام می شود و خدای کریم هر مقدار هم که بذل و بخشش کند، از آن کم نمی شود.(1) (الَّذِی لَا تَنْقُصُ خَزَائِنُهُ)                                        

— «وهّاب» صیغه مبالغه از «وهب» است. «هبه» به معنای پیش کش و هدیه بدون هیچ چشم داشت و غرضی است که در مقابلِ عوضی هم نباشد. «وهّاب» به کسی می گویند که این نوع هدیه دادن از او بسیار صادر شود.(2)  (...إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْوَهَّابُ).

پیام ها

1. درست است که در بسیاری از موارد، با بیان ویژگی های کمال و جمال پروردگار بزرگ، و یادآوریِ نعمت های او، آن ها را واسطه قرار می دهیم تا زبان به حمدِ او باز کنیم؛ ولی حقِ مطلب این است که او نامحدود است و نعمت هایش نیز غیر قابل شمارش،(3) و ما بسیار کوچک هستیم و زبان ما نیز

ص:29

قاصر از آن است که ویژگی ها و نعمت های خدای بزرگ را بیان کند. از این رو یکی از راه های حمد الهی، این است که صفت ها و نعمت های او را به طور کلی یادآور شویم و این گونه او را حمد و ستایش کنیم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ بجمیع مَحَامِدِهِ کلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کلِّهَا)

2. گنجینه های رحمت الهی، تمام شدنی و کم شدنی نیست؛ پس هرچه از خدا گرفته ایم بازهم درخواست کنیم. (الَّذِی لَا تَنْقُصُ خَزَائِنُهُ)

3. هرچند برای خدا کاری نکرده ایم، ولی این نباید سبب شود که گمان کنیم او نعمت هایش را از ما دریغ می کند؛ چراکه او وهاب است و بدون چشم داشت، عنایت می کند. (إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْوَهَّابُ)

سبب فقر و نیاز است.(1) در واقع، ما با این کلمه، فقر خود را نیز در پیشگاه خدای بزرگ ابراز می کنیم. (اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک...)

— «حاجة» به معنای نیاز داشتن به چیزی توأم با دوست داشتن آن است.(2) گویا با به کاربردن این کلمه، چنین اظهار می کنیم که آن چه را از خداوند متعال طلب می کنیم، هم نیاز داریم و هم نمی توانیم از آن دل بکنیم. (... مَعَ حَاجَةٍ بِی إِلَیْهِ عَظِیمَةٍ)

پیام ها

1. کسی که هنگام درخواست از خدای بزرگ، مطمئن باشد که آنچه طلب می کند این چند ویژگی را دارد، هرگز در حاجت روا شدنِ خودش تردید نمی کند. این چند  ویژگی از این قرارند:

الف) آنچه از خدای مهربان می خواهد اندک است. (قَلِیلًا مِنْ کثِیرٍ)

ب) آنچه را از خداوند می خواهد، مورد نیازِ شدید او است. (مَعَ حَاجَةٍ بِی إِلَیْهِ عَظِیمَةٍ)

ج) خدای بزرگ نسبت به آنچه از او درخواست می شود، بی نیاز است. (غِنَاک عَنْهُ قَدِیمٌ)

د) آن چه از خداوند متعال می خواهد، نقش بسزایی در زندگی او دارد.

ص:31

(أَسْأَلُک قَلِیلًا مِنْ کثِیرٍ... وَ هُوَ عِنْدِی کثِیرٌ)

ه_ ) عطا کردنِ آنچه از خداوند می خواهد، برای او آسان است. (وَ هُوَ عَلَیْک سَهْلٌ یَسِیرٌ)

[نتیجه تمام این خوبی های تو این شد که] من اکنون با احساس امنیت، تو را می خوانم و در حالی که با تو انس گرفته ام از تو درخواست می کنم. نه تنها از تو نمی ترسم و بیمناک نیستم، بلکه نسبت به آنچه قصد کرده ام، بر تو جرأت دارم و ناز می کنم؛ تا جایی که اگر آنچه را می خواستم، دیر به دستم می رسید، از سرِ جهلم بر تو پرخاش می کردم و حال آن که چه بسا تأخیرِ آن چیز، به نفع من بود؛ چرا که تو نسبت به سرانجام کارها عالِمی. من سرپرست بزرگواری، بردبارتر از تو، نسبت به خودم ندیدم که بر بنده ای که هیچ خوبی در وجودش نیست، صبر کند.

نکته ها

— «صفح» به معنای روی گردانی و نادیده گرفتن است. راغب در مفردات خاطر نشان می کند که صفح کامل تر از «عفو» است؛ چراکه گاهی انسان می بخشد و عفو می کند، ولی نادیده نمی گیرد و صفح نمی کند.(1) ولی از این فراز دعای افتتاح روشن می شود که خداوند متعال نسبت به بندگانش، هم عفو و بخشش دارد، و هم صفح و نادیده گرفتن. (اللَّهُمَّ إِنَّ عَفْوَک عَنْ ذَنْبِی... وَ صَفْحَک عَنْ ظُلْمِی)

— به دست آوردن توفیق برای مناجات و راز و نیاز با خدای متعال، به معنای پاک بودن از گناهان و خطا و ستم نیست؛ بلکه ناشی از گذشت و

ص:33

نادیده گرفتن و پرده پوشیِ الهی نسبت به بدی های ما است. (اللَّهُمَّ إِنَّ عَفْوَک عَنْ ذَنْبِی وَ تَجَاوُزَک عَنْ خَطِیئَتِی وَ صَفْحَک عَنْ ظُلْمِی وَ سَتْرَک عَلَی قَبِیحِ عَمَلِی وَ...، أَطْمَعَنِی فِی أَنْ أَسْأَلَک)

— طمع انسان نسبت به درگاه خدای بخشنده، باید ناشی از نگاه به «رحمت»، «قدرت» و «اجابت» الهی باشد. (أَطْمَعَنِی... الَّذِی رَزَقْتَنِی مِنْ رَحْمَتِک وَ أَرَیْتَنِی مِنْ قُدْرَتِک وَ عَرَّفْتَنِی مِنْ إِجَابَتِک)

— درخواست ما از خدای حکیم نباید با نگاه استحقاق همراه باشد؛ بلکه باید بدانیم که ما مستحق آنچه درخواست می کنیم نیستیم، ولی خداوند از سرِ رحمت خود به ما عطا می کند. (أَطْمَعَنِی فِی أَنْ أَسْأَلَک مَا لَا أَسْتَوْجِبُهُ مِنْک الَّذِی رَزَقْتَنِی مِنْ رَحْمَتِک)

— بی تابی به هنگام دیر رسیدن به خواسته ها، به سبب جهل انسان است. ( فَإِنْ أَبْطَأَ عَنِّی عَتَبْتُ بجهلی عَلَیْک)

— خیرِ انسان همیشه در کامروایی او نیست. (وَ لَعَلَّ الَّذِی أَبْطَأَ عَنِّی هُوَ خَیْرٌ)

— «مُدِلّ» اسم فاعل از واژه «دلل» و به معنای کسی است که به سبب اطمینان به دوستی کسی، نسبت به او جرأت پیدا می کند و بر او ناز می نماید.(1) ( مُدِلًّا عَلَیْک فِیمَا قَصَدْتُ فِیهِ إِلَیْک)

— یکی از حکمت های تأخیر در اجابت دعا این است که خداوند حکیم،

ص:34

عالم به پایان کارها است و می داند که اگر انسان زود به خواسته اش برسد، گرفتار بدی و شر می شود. از این رو حاجتش را با تأخیر روا می کند. (وَ لَعَلَّ الَّذِی أَبْطَأَ عَنِّی هُوَخَیْرٌ لِعِلْمِک بِعَاقِبَةِ الْأُمُورِ)

پیام ها

1. اگر قرار باشد به بدی های خود نگاه کنیم، ناامید شده و به راز و نیاز با خدای مهربان نخواهیم پرداخت؛ ولی اگر به خوبی های پرودگار نگاه کنیم، به طمع می افتیم و دست دعا و درخواست به درگاه او بلند می کنیم.(1) (اللَّهُمَّ إِنَّ عَفْوَک..وَ تَجَاوُزَک...وَ صَفْحَک...وَ سَتْرَک...وَ حِلْمَک...أَطْمَعَنِی فِی أَنْ أَسْأَلَک)

2. اقتضای دوری از جهل این است که برای رسیدن به خواسته ها عجله

ص:35

نکنیم. ( فَإِنْ أَبْطَأَ عَنِّی عَتَبْتُ بجهلی عَلَیْک)

3. لطف و رحمت خدای متعال به ما نباید سبب شود که نسبت به جایگاه والای پروردگار، انس نابجا پیدا کرده و بر خدا ناز کنیم. (أَدْعُوک آمِناً وَ أَسْأَلُک مُسْتَأْنِساً لَا خَائِفاً وَ لَا وَجِلًا مُدِلًّا عَلَیْک)

4. در رابطه خود با خدا، باید خداوند را کریم و بزرگوار بدانیم و از سویی بدی هایمان را فراموش نکنیم و بدانیم هرچه خوبی است از جانب خدا است. (فَلَمْ أَرَ مَوْلًی کرِیماً أَصْبَرَ عَلَی عَبْدٍ لَئِیمٍ مِنْک عَلَیَّ)

5. خدای کریم بر بدی های بنده لئیم صبر می کند؛ ما نیز از خداوند بیاموزیم و نسبت به بدی های دیگران صبر پیشه کنیم تا به کرامت و بزرگواری برسیم. (فَلَمْ أَرَ مَوْلًی کرِیماً أَصْبَرَ عَلَی عَبْدٍ لَئِیمٍ مِنْک عَلَیَّ )

بزرگواری.

نکته ها

— مورد توجه قرار دادن واکنش ها و رفتارهای ناپسند خویش در قبال الطاف الهی، یکی از روش های مناجات با خدای مهربان است. (یَا رَبِّ إِنَّک تَدْعُونِی فَأُوَلِّی عَنْک وَتَتَحَبَّبُ إِلَیَّ فَأَتَبَغَّضُ إِلَیْک وَتَتَوَدَّدُ إِلَیَّ فَلَاأَقْبَلُ مِنْک)

— اقتضای جود و بزرگواری خداوند این است که در مقابل روی گردانی و بغض ورزی انسان، مهربانی و احسان و تفضل داشته باشد. در واقع، سبب همه خوبی های خداوند متعال در مقابل بدی های انسان، جود و بزرگواری اوست. (فَلَمْ یَمْنَعْک ذَلِک مِنَ الرَّحْمَةِ لِی... بِجُودِک وَ کرَمِک)

— «فضل» یعنی چیزی که زیادتر از مقدار ضروری است؛(1) از این رو، وقتی انسان مشمول فضل می شود، دیگر احساس کمبود نکرده و در آسایش کامل قرار می گیرد.«احسان» از کلمه «حُسن» گرفته شده و به رفتاری گفته می شود که توأم با نیکویی است و سبب بهجت و رغبت انسان می شود.(2)

ص:37

خدای مهربان، هم انسان را مورد «تفضّل» خود قرار داده و هم به او «احسان» نموده است، و ما نیز از خدا می خواهیم آنچه به ما می دهد، احسانی باشد توأم با فضل. (فَلَمْ یَمْنَعْک ذَلِک مِنَ الرَّحْمَةِ لِی وَ الْإِحْسَانِ إِلَیَّ وَ التَّفَضُّلِ عَلَیَّ... جُدْ عَلَیْهِ بفضل إِحْسَانِک)

پیام ها

1. روی گردانی از دعوت الهی و پس زدن محبت خدای متعال و نپذیرفتن مهرورزی او، نشانه جهل انسان است. (یَا رَبِّ إِنَّک تَدْعُونِی فَأُوَلِّی عَنْک... فَارْحَمْ عَبْدَک الْجَاهِلَ)

2. هیچ گاه و به هیچ عنوان نباید از درگاه خدای مهربان ناامید شد. یادمان باشد هر مقدار هم که بدی کرده باشیم، بازهم بدی های ما نمی تواند مانعِ نزول رحمت و احسان و فضل خدای متعال شود. (... فَلَمْ یَمْنَعْک ذَلِک مِنَ الرَّحْمَةِ لِی وَ الْإِحْسَانِ إِلَیَّ وَ التَّفَضُّلِ عَلَیَّ بِجُودِک وَ کرَمِک)

3. خدایی که از بندگانِ فراریِ نافرمان و جاهل، رحمت، احسان و فضل خود را دریغ نمی کند، نسبت به بندگانِ مطیع و تواب، بسیار مهربان تر است. (... فَلَمْ یَمْنَعْک ذَلِک مِنَ الرَّحْمَةِ لِی وَ الْإِحْسَانِ إِلَیَّ وَ التَّفَضُّلِ عَلَیَّ بِجُودِک وَ کرَمِک)

4. ما نیز از خدای حکیم و مهربان بیاموزیم و اگر کسی در مقابل

ص:38

محبت ما بدی کرد، زود بر او خشم نگیریم. (إِنَّک تَدْعُونِی فَأُوَلِّی عَنْک وَ تَتَحَبَّبُ إِلَیَّ فَأَتَبَغَّضُ إِلَیْک وَ تَتَوَدَّدُ إِلَیَّ فَلَا أَقْبَلُ مِنْک... )

5. برای طلب رحمت الهی، ابتدا باید بدی های خویش را یادآور شویم. (... فَأُوَلِّی عَنْک وَ... فَأَتَبَغَّضُ إِلَیْک...فَلَا أَقْبَلُ مِنْک)

چه بخشنده خدای عاشقی دارم

که می خواند مرا

با آنکه می داند گنهکارم

اگر رخ بر بتابانم

دوباره می نشیند بر سرِ راهم

دلم را می رباید، باطنین گرم و زیبایش

که در قاموس پاک کبریایی، قهر، نازیباست

چه زیبا عاشقی را دوست می دارم

دلم گرم است

می دانم که می داند

بدون لطف او، تنهای تنهایم

اگر گم کرده ام من راه و رسم بندگی، اما

دلم گرم است، می دانم

خدای من، «خدایی» خوب می داند

و می داند که سائل را نباید دست خالی راند

رَبِّ الْعَالَمِینَ

سپاس، ویژه خداوندی است که صاحبِ حکومت و سلطنت است. او رام کننده بادها، شکافنده (روشنی بخش) صبح، قانون گذار دین و پروردگار تمام هستی است.

نکته ها

— مالک واقعیِ تمامی حکومت ها، خدا و مُلک برای غیر خدا، موقتی و محدود است.(1)این، یکی از بزگترین نعمت ها است که باید خدای حکیم را بر آن سپاس گفت. (الحمد للهِ مالِک الْمُلْک)

— قرآن کریم، حرکت کشتی در دریاها را از نشانه ها و آیات الهی معرفی می کند: «إِنَّ فیِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْک الَّتیِ تجَْرِی فیِ الْبَحْرِ... لاََیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُون».(2)

هم چنین قرآن کریم، در اختیارِ انسان درآمدن کشتی ها و حرکت آن ها را در دریا به امر و فرمان الهی معرفی کرده است: «...وَ سَخَّرَ لَکمُ الْفُلْک لِتَجْرِیَ فیِ الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ ...».(3)

و نیز حرکت کشتی ها در دریاها را از نعمت های الهی معرفی می کند: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْک تجَْرِی فیِ الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ الله...».(4)

ص:40

و سرانجام، حرکت کشتی ها در دریاها را در راستای بهره مندی از فضل الهی معرفی می کند تا انسان شکرگزاری کند: «...وَ تَرَی الْفُلْک مَوَاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُون».(1)

بنابراین یکی از بارزترین نعمت هایی که سزاوار است هنگام حمد خدای متعال، مورد توجه قرار بگیرد، حرکت کشتی بر روی دریاها است. (الْحَمْدُ لِلَّهِ... مُجْرِی الْفُلْک)

— «ریاح» جمع «ریح» و به معنای بادهاست. در قرآن مجید هر جا کلمه «ریح» آمده، معنایی همراه با قهر و عذاب دارد؛ مانند: «بِرِیحٍ صَرْصَرٍ»؛(2) اما هر جا کلمه «ریاح» آمده، قرین لطف الهی بوده است.

در احادیث می خوانیم: هرگاه باد می وزید، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: «اللهم اجعلها ریاحا و لا تجعلها ریحا؛(3) خداوندا! این باد را ریاحِ رحمت قرار ده، نه ریحِ عذاب».(4) براین اساس، امامان معصوم علیهم السلام هنگام حمد الهی از این ویژگی نیز غافل نبودند. (الْحَمْدُ لِلَّهِ... مُسَخِّرِ الرِّیَاحِ)

— «فالق» اسم فاعل از واژه «فلق» و به معنای شکافنده است.(5) «إصباح» نیز اسم است برای صبح.(6) تعبیر بسیار زیبای «فالق الإصباح» در آیه 96

ص:41

سوره مبارکه انعام، به عنوان یکی از ویژگی های خدای متعال بیان شده است.

در این تعبیر، تاریکی شب به پرده ضخیمی تشبیه شده که روشنایی سپیده دم، آن را چاک زده و از هم می شکافد. در اینجا روی مسئله طلوع صبح تکیه شده که یکی از نعمت های بزرگ پروردگار است؛ زیرا می دانیم که این پدیده آسمانی، نتیجه وجود قشر ضخیم هوا (جوّ) در آسمانِ زمین می باشد.

اگر در اطراف کره زمین، همانند کره ماه، جوّی وجود نداشت، نه بین الطلوعین و فلقی ایجاد می شد و نه سپیدی آغاز شب و شفق؛ بلکه آفتاب همانند مهمان ناخوانده، بدون هیچ مقدمه، سر از افق مشرق برمی داشت و فوراً نور خیره کننده خود را در چشم هایی که به تاریکی شب عادت کرده بود می پاشید، و به هنگام غروب نیز ناگهان از نظرها پنهان می شد و در یک لحظه، تاریکی و ظلمتِ وحشتناکی همه جا را فرا می گرفت.

اما وجود جوّ در اطراف زمین و فاصله ای که میان تاریکی شب و روشنایی روز به هنگام طلوع و غروب آفتاب قرار دارد، انسان را تدریجاً برای پذیرا شدن هر یک از این دو پدیدۀ متضاد آماده می سازد و انتقال از نور به ظلمت و از ظلمت به نور، به صورت تدریجی و ملایم و کاملاً مطبوع و قابل تحمل انجام می شود.

این نعمت بزرگ را خدای فالق الإصباح (شکافنده صبح) به انسان ارزانی

ص:42

داشته و ما نیز او را بر این نعمت، حمد می کنیم.(1) (الْحَمْدُ لِلَّهِ... فَالِقِ الْإِصْبَاحِ)

— «دین» آیین و قانونی است که انسان ها رفتار در چارچوبِ آن را سبب رشد خود می دانند و این یکی از نعمت های بزرگ خدای حکیم است که قانون زندگی مان را بر اساس علم کامل و همه جانبه خود، پی ریزی کرده است. (الْحَمْدُ لِلَّهِ... دَیَّانِ الدِّینِ)

— «رَبّ» به کسی گفته می شود که هم مالک و صاحب چیزی است و هم در رشد و پرورش آن نقش دارد. «ربُّ العالمین» یعنی خداوند که هم صاحب حقیقی عالَم است و هم مدبّر و پروردگار آن. پس همه هستی، حرکت تکاملی دارد و در مسیری که خداوند معیّن کرده، هدایت می شود.(2)و ما برای این امور، خداوند متعال را در یک عبارت چند کلمه ای حمد می کنیم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ...رَبِّ الْعَالَمِینَ)

پیام ها

1. اکنون که مالک اوست، پس دیگران امانتدار هستند و باید طبق رضای مالک اصلی عمل کنند.(3) (الْحَمْدُ لِلَّهِ مَالِک الْمُلْک)

2. همه هستی، تحت تربیت خداوند یکتاست و همه موجودات در مدار مدیریت و تربیت الهی قرار دارند. این تربیت، یا تربیت تکوینی است «مُسَخِّرِ الرِّیَاحِ فَالِقِ الْإِصْبَاحِ» یا تربیت تشریعی «دَیَّانِ الدِّینِ»؛ ولی به

ص:43

هر حال، تمام موجودات، زیر مجموعه ربوبیت الهی هستند. (رَبِّ الْعالَمِینَ)

3. اقتضای پرورش و تربیت عالَم توسط خدای متعال این است که رابطه خداوند با مخلوقات، رابطه دائمی و تنگاتنگ باشد؛ نه رابطه ای همانند رابطه نقاش و بنّا با هنر یا ساختمانی که ایجاد می کنند. چراکه نقاش و بنّا هنر خود را عرضه می کنند و می روند؛ ولی مربّی هر لحظه باید نظارت داشته باشد.(1) (رَبِّ الْعالَمِینَ)

— «عفو» یعنی ترک مجازات و دوری از عقوبت.(1) حتی برخی از لغت شناسان در معنی «عفو» نوشته اند: «محو کردن گناهان».(2) قرآن کریم یکی از صفات خدای متعال را «عَفُوّ» معرفی می کند که حاکی از مبالغه در این صفت است.(3)

— ترک مجازات و عقب انداختن عقوبت انسان خاطی، نه از سرِ ناتوانی، بلکه به سبب مهربانی خداوند نسبت به انسان است. (الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ)

— «أناة» به معنی مکث، حوصله، مدارا، و پرهیز از واکنش سریع است.(4) بسیاری از گناهان سبب غضب الهی می شود؛ ولی خدای متعال به سبب جاری کردن ویژگی أناة، انسان ها را گرفتار آثار کارهای خود نمی کند. این نیز یکی از نعمت های بزرگ است که نباید از شکر آن غافل شد. (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی طُولِ أَنَاتِهِ فِی غَضَبِهِ وَ هُوَ الْقَادِرُ عَلَی مَا یُرِیدُ)

پیام ها

1. انسان ها هر چقدر که گرفتار گناه و لغزش شوند، باید بدانند که همیشه

ص:45

فرصت برای جبران باقی است؛ چراکه خداوند، حلیم است و در عقوبت شتاب نمی کند. (الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی حِلْمِهِ)

2. اگر انسان ها گرفتار عقوبت کارهای ناشایست خود نمی شوند، به سبب عدم آگاهی خدا از بدی های آن ها نیست؛ بلکه به خاطر بردباری خدا و از سرِ بزرگواری اوست. ( الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلْمِهِ)

3. بر اساس آیات قرآن کریم، حتی کوچک ترین چیزها نیز از خداوند مخفی نیست و خداوند به همه چیز عالِم است.(1) پس سزاوار است که حتی از کوچک ترین گناهان نیز پرهیز کنیم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ... بَعْدَ عِلْمِهِ)

است. او عطا کننده نعمت هایی است که عطای آن ها بر او لازم نبوده. خداوند، همان کسی است که از تصور ذهن ها دور است و با چشمِ سر دیده نمی شود؛ اما آن قدر به انسان نزدیک است که کوچک ترین رفتار او را نیز شاهد خواهد بود. او سرچشمه برکت و برتر و بالاتر است.

نکته ها

— انسان یکی از موجوداتی است که توسط خدای متعال آفریده شده و این آفریده شدن یکی از بزرگ ترین نعمت هایی است که نباید از شکر آن غفلت ورزید.(1) (الْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ الْخَلْقِ)

— «بسط» به معنی «گستردن» است و «باسط» به معنی گسترش دهنده.(2) بنابراین «باسط الرزق» یعنی گسترش دهنده روزی. خدای مهربان نه تنها روزی انسان ها را فراهم کرده، بلکه روزی آن ها را گسترش داده تا در تنگنا نباشند و راحت زندگی کنند. این نعمتی است که باید شکرش را به جا آورد. (الْحَمْدُ لِلَّهِ... بَاسِطِ الرِّزْقِ)

— «رزق» به عطایی گفته می شود که دائمی است؛ خواه دنیوی باشد یا اخروی و خواه معنوی باشد یا مادی.(3) به عبارت دیگر، «الرزق» مطلق است

ص:47

و همه آنچه که انسان نیاز دارد را دربر می گیرد. این نیز یکی دیگر از نعمت های خدا است که هیچ بُعد از ابعاد انسان را رها نکرده و او را در تمام جهات مورد رُشد و پرورش قرار داده است. (بَاسِطِ الرِّزْقِ)

سؤال: اگر خداوند، باسط الرزق است، چرا بعضی وقت ها انسان ها هر چه تلاش می کنند، رزقشان زیاد نمی شود؟

جواب: خدای حکیم، عالم به احوال درونی انسان ها است، و از آنجا که زیادیِ رزق، سبب طغیان برخی از انسان ها، و در نهایت، موجب دوری آن ها از مسیر خیر می شود، خداوند آن ها را از این بهره محروم می کند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ؛(1) اگر خداوند روزی را برای بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم می کنند. از این رو به مقداری که می خواهد [و مصلحت می داند] نازل می کند. حقیقتاً او به احوال بندگانش آگاه و بیناست».

— صفتِ «ذی الْجَلالِ وَ الْإِکرامِ» یکی از ویژگی هایی است که قرآن کریم برای خداوند مطرح کرده است.(2) «ذی الجلال» یعنی صاحب عظمت(3) و «ذی الإکرام» یعنی کسی که صاحب احسان بسیار است و نعمت های

ص:48

زیادی از جانب او به دیگران می رسد.(1)

— وقتی خداوند به عنوان صاحب فضل معرفی می شود، یعنی چیزهایی را به انسان می دهد که می توانست ندهد. «فضل» به معنی «زیادی» است و در واقع به عطیه ای که عطا کردنِ آن بر عطا کننده لازم نباشد، گفته می شود.(2) (الْحَمْدُ لِلَّهِ...ذِی...الْفَضْلِ)

— بر اساس آیات قرآن کریم، فضل خدا سبب امور متعددی می شود که آشنایی با برخی از آن ها مفید به نظر می رسد:

الف) پاکی و طهارت معنوی: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکنَّ اللَّهَ یُزَکی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ؛(3) ای کسانی که ایمان آورده اید! از گام های شیطان پیروی نکنید! هر کس پیرو شیطان شود [او گمراهش می سازد، زیرا] به فحشا و منکر فرمان می دهد! و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هرگز احدی از شما پاک نمی شد، ولی خداوند هر که را بخواهد تزکیه می کند، و خدا شنوا و داناست».

ب) بی نیازی مادی: «وَ أَنْکحُوا الْأَیامی مِنْکمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکمْ وَ

ص:49

إِمائِکمْ إِنْ یَکونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ؛(1) مردان و زنان بی همسر و غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را همسر دهید. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود، آنان را بی نیاز می سازد. خداوند گشایش دهنده و آگاه است».

ج) برخورداری از علم الکتاب و ولایت تکوینی: «قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکتابِ أَنَا آتیک بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْک طَرْفُک فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنی أَ أَشْکرُ أَمْ أَکفُرُ وَ مَنْ شَکرَ فَإِنَّما یَشْکرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کریمٌ؛(2) کسی که دانشی از کتاب [آسمانی] داشت، گفت: پیش از آنکه چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد! و هنگامی که [سلیمان] آن [تخت] را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم؟ و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می کند و هر کس کفران نماید [کاری به زیان خویش کرده است] پروردگار من، غنیّ و کریم است».

د) دوری از شرک و پیروی از دین انبیای الهی: «وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائی إِبْراهیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ ما کانَ لَنا أَنْ نُشْرِک بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ذلِک مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنا وَ عَلَی النَّاسِ وَ لکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لا یَشْکرُونَ؛(3) من از آیین پدرانم، ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کردم! برای ما شایسته نبود

ص:50

چیزی را همتای خدا قرار دهیم. این از فضل خدا بر ما و بر مردم است؛ ولی بیشتر مردم شکرگزاری نمی کنند! »

ه_) عدم پیروی از شیطان: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلاً؛(1)و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عدّه کمی، همگی از شیطان پیروی می کردید».

و) جلوگیری از خسران: «فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکنْتُمْ مِنَ الْخاسِرینَ؛(2) و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، از زیانکاران بودید».

ز) دوری از عذاب الهی: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّکمْ فیما أَفَضْتُمْ فیهِ عَذابٌ عَظیمٌ؛(3) و اگر فضل و رحمت الهی در دنیا و آخرت شامل شما نمی شد، به خاطر این گناهی که کردید عذاب سختی به شما می رسید».

— «نعمت» به معنای خوشی، راحتی و زیبایی است که انسان را از سختی و گرفتاری خارج می کند.(4) به خود یادآوری کنیم که صاحب و منشأ اصلی

ص:51

تمامی نعمت ها خداوند مهربان است و او را حمد کنیم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ... ذِی... الْإِنْعَامِ)

— دیده شدن و دوری و نزدیکیِ مکانی از ویژگی های جسم است و در مباحث اعتقادی ثابت شده که اگر خدا جسم باشد، لازمه اش این است که از اجزایی برخوردار باشد، و برخورداری از اجزا، از یک سو به معنی نیازمندیِ آن شی به آن ها، و از سوی دیگر به معنیِ محدود بودنِ آن شی است. از این رو، خدا دیده نمی شود و دوری و نزدیکیِ مکانی را نمی توان به او نسبت داد. بنابراین، اگر قرب و بُعد به خدا نسبت داده می شود، منظور، دوری و نزدیکیِ مقامی و مکانتی است، نه مکانی. (الَّذِی بَعُدَ فَلَا یُرَی وَ قَرُبَ فَشَهِدَ النَّجْوَی).                       

— «نجوی» به معنیِ سخن آهسته ای است که درِ گوشی و سرّی گفته شود. خداوند آن قدر به انسان نزدیک است که هیچ سخنی از او مخفی نمی ماند. (وَ قَرُبَ فَشَهِدَ النَّجْوَی) در آیات قرآن کریم برای ترسیم نزدیکیِ خدا به انسان این عبارت آمده است: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ؛(1)ما از رگ قلب، به انسان نزدیک تریم». 

— «تبارک» از ماده «برکت» است، و به هر نعمتی که پایدار و بادوام باشد اطلاق می شود. هر موجودی که دارای عمر طولانی و آثار مستمر و ممتد باشد نیز موجودی «مبارک» یا «پربرکت» خوانده می شود. به همین سبب به استخرها و بعضی از مخازن طبیعیِ آب «برکه» گفته می شود؛ چرا که

ص:52

آب، مدتی طولانی در آن ها باقی می ماند.

یک موجود مبارک، موجودی است که آثار آن مدتی طولانی برقرار بماند. بدیهی است که لایق ترین وجود برای این صفت، وجود خداوند است. او وجودی است مبارک، که همه برکات، نیکی ها و خیر مستمر و پایدار و بادوام از او نشأت می گیرد. در آیاتی از قرآن کریم نیز این صفت برای خداوند بیان شده است. برای مثال، در آیه 54 سوره شریف اعراف چنین آمده است: «تَبارَک اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ؛ پر برکت و زوال ناپذیر است خداوندی که پروردگار جهانیان است».

— از این نکته نیز نباید غافل شد که واژه «برک» وقتی به باب  «تفاعل» برود و به صورت فعلِ «تبارک» درآید، دربردارنده اختصاصِ معنیِ «برکت» به ذات مقدس خداوند است.(1)

— «تعالی» فعلی است که به باب تفاعل رفته، از واژه «عَلِیّ» گرفته شده و به این معنی است: «خداوند برتر و بالاتر است». راغب اصفهانی در توضیح این واژه یادآور می شود که قرارگرفتنِ ماده «علی» در باب «تفاعل» دلالت بر مبالغه معنی برتری و بالاتری دارد.

پیام ها

1. خالقیت خدای مهربان، اشاره به پیدایش هستی و آفرینش همه چیز توسط خداوند دارد و رزّاق بودن خداوند، اشاره به تداوم خلقت دارد؛ چراکه

ص:53

پس از آفریدن، به موجودات رزق می رساند.(1) از این رو، هنگام سپاس گزاری، این نعمت بزرگ را نباید فراموش کرد. (الْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ الْخَلْقِ بَاسِطِ الرِّزْقِ)

2. بر اساس نظر برخی از صاجب نظران، واژه «ذی الجلال و الإکرام» اشاره به صفات جمال و جلال خدا دارد. «ذو الجلال» خبر می دهد که خداوند، اجلّ و برتر از صفات سلبیه ای است که سزاوار نیست او را به آن ها متصف کنیم و «اکرام» به صفات ثبوتیه خداوند _ مانند علم و قدرت و حیات _ اشاره می کند که حُسن و ارزش خداوند را ظاهر می سازد. البته احتمال دارد صاحب اکرام بودن خداوند، اشاره به الطاف و نعمت هایی باشد که با آن اولیای خود را اکرام می کند و گرامی می دارد.(2)

3. اگر ما خدای مهربان را صاحب نعمت ها بدانیم و متوجه باشیم که نعمت ها از جانب او به زندگی ما سرازیر شده، نه تنها زبان به حمد خداوند باز می کنیم، بلکه به خود اجازه ناسپاسی هم نمی دهیم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ...ذِی...الْإِنْعَامِ) یادمان باشد که قارون صفتان، نعمت ها را نتیجه زحمت ها و دست رنج خود می دانند؛ چنان که قرآن کریم درباره قارون می فرماید: «قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدی؛(3)قارون گفت: این ثروت را به وسیله دانشی که نزد من است به دست آورده ام».

4. درست است که خدا را با چشم ظاهر نمی بینیم؛ ولی فراموش نکنیم که

ص:54

خدای متعال بر تمام وجود ما احاطه دارد و حتی شاهد کوچک ترین رفتارهای ما نیز هست. پس مواظب باشیم که در محضر خدا معصیت نکنیم. (الَّذِی بَعُدَ فَلَا یُرَی وَ قَرُبَ فَشَهِدَ النَّجْوَی)

5. همه برکت ها از جانب خداوند است. پس خیر و خوبیِ دائمی و همیشگی را از درگاه غیرِ او طلب نکنیم. (تبَارَکَ)

6. گمان نکنیم که اگر خداوند متعال را با بعضی از ویژگی هایش حمد کردیم، به معنی این است که زبان ما توان توصیف آن ذات مقدس را دارد. او بسیار برتر و بالاتر از آن است که بتوانیم توصیفش کنیم. (تعالی)

واژه «یعادلُُهُ» از «معادِلِه» گرفته شده و در بردارنده معنی «مساوات» است.(1) هیچ موجودی توان ریشه کنی خدای متعال را ندارد. (لَیْسَ لَهُ مُنَازِعٌ یُعَادِلُهُ)

— اگر همتایی در ذات و جنس دو چیز برقرار باشد، واژه «مِثل» به کار می رود؛ اما اگر همتایی فقط در صورت و شکل ظاهری باشد، واژه «شِبه» استفاده می شود و آن دو چیز را «شبیه» می گویند.(2) همان طور که خدای هستی بخش در ذات همتایی ندارد، در ظاهر نیز مانند و شبیهی ندارد. (لَا شَبِیهٌ یُشَاکلُهُ)

— در توان و قدرت خدای متعال، هیچ نقصی نیست؛ از این رو، به کمک کار و یاور نیازی ندارد. ( وَ لَا ظَهِیرٌ یُعَاضِدُهُ)

— کلمه «قهر» به نوعی از غلبه گفته می شود که مقهور در برابر قاهر، ذلیل شده باشد و هیچ گونه مقاومتی نتواند از خود نشان دهد.(3) (قَهَرَ بِعِزَّتِهِ الْأَعِزَّاءَ)

— فاء در «فَبَلَغَ» برای تفریع است؛ یعنی اگر بپذیریم که خدای متعال منازعی ندارد که به مصاف او بیاید، شبیهی ندارد که همانندش باشد، محتاج کمک کاری نیست که یاری اش کند، تمام نیرومندان دربرابرش ذلیل اند و

ص:56

همه بزرگان مقابلش فروتنی می کنند، پس بی گمان، این نکته را خواهیم پذیرفت که آنچه را خدا بخواهد انجام می شود. ( فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ مَا یَشَاءُ)

پیام ها

1. دشمنان راه خدا کاری از پیش نمی برند. ( لَیْسَ لَهُ مُنَازِعٌ یُعَادِلُهُ)

2. شاید خیلی از نیروهای مادی، ظاهری شکست ناپذیر داشته باشند، ولی حق این است که در برابر خدای قاهر، توانایی هیچ گونه مقاومتی را نداشته و خوار و ذلیل هستند. پس چه بهتر که انسان به قدرت خدای عزیز تکیه داشته باشد. ( قَهَرَ بِعِزَّتِهِ الْأَعِزَّاءَ)

3. اگر به عظمت و بزرگی خداوند ایمان داشته باشیم، از فروتنی در برابر او فرار نمی کنیم. ( تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَمَاءُ)

4. هر مقدار هم که بزرگ باشیم، در برابر عظمت و بزرگی خداوند کوچک هستیم. (تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَمَاءُ)

5. در برابر خواست الهی تسلیم باشیم؛ چراکه آنچه را که خداوند بخواهد محقق می شود. ( فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ مَا یَشَاءُ)

من می دهد، ولی من شکرش را به جا نمی آورم. پس چه بسیار هدیه های گوارایی که به من بخشید و در چه بسیار مواقف هولناکی گرفتار شدم که به فریادم رسید و بی نیازم کرد و چه بسیار شادی های شگفت انگیزی که به من نشان داد. پس او را سپاس گزارم و از او با تنزیه و پاک دانستن از بدی ها یاد می کنم.

نکته ها

— مرور آیات قرآن کریم این نکته را روشن می سازد که کلمه «ندا» هم در مواردی به کار رفته که مراد، صدای بلند و فریاد بوده(1) و هم در مواردی که منظور، صدای آهسته بوده است.(2) از این رو به نظر می رسد هرکس به تناسب حال خود، هرگونه خدا را بخواند خوب باشد. (یُجِیبُنِی حِینَ أُنَادِیهِ)

— هرگاه خدا را صدا بزنیم، او پاسخ می دهد. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُجِیبُنِی حِینَ أُنَادِیهِ)

— واژه «موهبه» از کلمه «هبه» گرفته شده که به معنی بخشیدن چیزی به دیگری بدون چشم داشت به عوض آن است(3) و به کسی که زیاد هبه می دهد «وهاب» می گویند. این کلمه یکی از صفاتی است که در قرآن کریم

ص:58

برای خدای مهربان به کار رفته است.(1) 

— «هنیئه» به معنای نعمتی است که پشت سرش سختی و مشقتی نباشد.(2) 

— در بسیاری از موارد که مشکلات و سختی ها زندگی را از همه جهات فرا می گیرد، ترس و دلهره بر انسان مسلط می شود، دست انسان از همه جا کوتاه می شود و هیچ روزنه امیدی به از بین رفتن تنگناها و فراهم شدن آسایش و آرامش وجود ندارد، ناگهان به عنایت الهی، تک تک سختی ها از بین رفته و زندگی غرق در خوشی می شود و انسان از اعماق وجود، نفس راحتی می کشد. در این مواقع، دست کفایت الهی بر سر انسان سایه می اندازد. «کفایت» یعنی بی نیازی از غیر و رسیدن به مراد.(3) (وَ عَظِیمَةٍ مَخُوفَةٍ قَدْ کفَانِی)

— «بهجه» به معنی شادمانی و خرّمی است.(4) «مونقه» نیز از واژه «انق» گرفته شده و به معنی شگفت انگیز و تعجب آور است.(5)

ص:59

پیام ها

1. در هیچ حالی، از راز و نیاز با خدای مهربان غافل نشویم؛ چون هرگاه او را بخوانیم، پاسخ می دهد. (الَّذِی یُجِیبُنِی حِینَ أُنَادِیهِ)

2. در بسیاری از موارد، لطف خدای رئوف، منوط به خوبی انسان ها نیست. (وَ یَسْتُرُ عَلَیَّ کلَّ عَوْرَةٍ وَ أَنَا أَعْصِیهِ وَ یُعَظِّمُ النِّعْمَةَ عَلَیَّ فَلَا أُجَازِیهِ)

3. اگر بدی های ما برای دیگران آشکار نشده، این لطفی است از جانب خدای ستار. (وَ یَسْتُرُ عَلَیَّ کلَّ عَوْرَةٍ)

4. اگر خدای ستار زشتی های ما را پوشانده، به این معنی نیست که کار بدی از ما سرنزده است. (وَ یَسْتُرُ عَلَیَّ کلَّ عَوْرَةٍ وَ أَنَا أَعْصِیهِ)

5. از خدا بیاموزیم که عیب پوشی فقط نباید نسبت به کسانی باشد که رابطه خوبی با ما دارند. (یَسْتُرُ عَلَیَّ کلَّ عَوْرَةٍ وَ أَنَا أَعْصِیهِ)

6. از خدا بیاموزیم که عیب پوشی باید نسبت به همه زشتی ها باشد، نه فقط نسبت به بعضی از آن ها. (یَسْتُرُ عَلَیَّ کلَّ عَوْرَةٍ)

7. خدایی که در عین ناسپاسی ما، این همه نعمت بزرگ به ما داده است، اگر شکر نعمت های او را به جا آوریم، بسیار بیشتر از آنچه اکنون داریم به ما ارزانی می کند. (وَ یُعَظِّمُ النِّعْمَةَ عَلَیَّ فَلَا أُجَازِیهِ)

8. بخشش های الهی، هم «موهبه» هستند و هم «هنیئه»؛ یعنی خدای رئوف در مقابل آنچه می بخشد، چشم داشتی ندارد و اگر تکالیفی را بر ما واجب کرده، برای رشدِ خودمان است؛ و هم چنین آن چه را می بخشد آنقدر گوارا است که بعد از آن سختی و مشقتی دامن گیر انسان نمی شود. (فَکمْ مِنْ مَوْهِبَةٍ هَنِیئَةٍ قَدْ أَعْطَانِی)

ص:60

9. در شادی ها مستی نکنیم و خدای مهربان را از یاد نبریم. یادمان باشد که همه خوشی ها و شادی ها از جانب او به ما رسیده است. (وَ بَهْجَةٍ مُونِقَةٍ قَدْ أَرَانِی)

10. «تسبیح» یعنی منزه دانستن و دور شمردن خدای بزرگ از نقص ها و عیب ها.(1) خدا را این گونه یاد کنیم. (وَ أَذْکرُهُ مُسَبِّحاً)

قرار نمی گیرد، به این معنی است که خداوند، عیب و نقصی ندارد که با دریده شدن حجاب و پوشش آشکار شده و بر ملا گردد. در اصطلاح علم منطق، این جمله «سالبه به انتفاء موضوع» است. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُهْتَک حِجَابُهُ)

— «باب» به معنی در است و در این جا کنایه از راه ارتباطی است. در واقع، این عبارت از دعای شریف افتتاح، در پی بیان این نکته است که راه ارتباطی با خدا هیچ گاه بسته نیست و انسان هرگاه اراده کند، می تواند با خدای چاره ساز ارتباط برقرار نماید. (وَ لَا یُغْلَقُ بَابُهُ)

— «یُخَیَّبُ» مضارع باب «تفعیل» از فعل «خاب، یخیب» و به معنی «محروم شدن از آن چه مورد امید بوده» است.(1) خداوند آن که را با امید به درگاهش رو آورده باشد، ناامید نمی کند. ( وَ لَا یُخَیَّبُ آمِلُهُ)

پیام ها

1. گمان نکنیم که اگر ما دستورات خدای حکیم را انجام ندهیم و او را نافرمانی کنیم، نسبت به او هتک حرمت کرده ایم. پرده حرمت الهی، هتک شدنی نیست. (لَا یُهْتَک حِجَابُهُ)

ای مگس! عرصه سیمرغ نه جولانگه توست

ص:62

عِرض خود می بری و زحمت ما می داری

2. هرچند بر اساس دستور و توصیه های قرآن کریم و اولیای الهی، بعضی از زمان ها از اهمیت خاصی برای دعا و ارتباط با خدای متعال برخوردارند، یادمان باشد که راه ارتباط با خدا هیچ گاه بسته نیست. پس چه بهتر که گاه و بی گاه سری به سجده بگذاریم و دست نیازی به درگاه الهی بلند کنیم. (وَ لَا یُغْلَقُ بَابُهُ)

3. خدای مهربان در قرآن کریم دستور داده که انسان ها از فضل الهی درخواست کنند،(1) و کریمی که خود، دیگران را به درخواست فراخوانده، دست رد به سینه کسی نمی زند. (وَ لَا یُرَدُّ سَائِلُهُ)

4. واژه «آمِل» اسم فاعل از کلمه «أمل» است و بیشتر در مورد آرزوهایی به کار می رود که دست یافتن به آن ها بعید به نظر آید.(2) در پیشگاه الهی همه چیز را باید طلب کرد، حتی اگر رسیدن به آن بعید به نظر برسد. ( وَ لَا یُخَیَّبُ آمِلُهُ)

می دهد، مستضعفان را بالا می برد، مستکبران را وا می نهد و به زمین می زند، پادشاهانی را هلاک کرده و گروه دیگری را جانشین می کند.

نکته ها

— بررسی آیات و روایات، نشانگر این موضوع است که «خوف» یکی از پر تأکیدترین آموزه های دینی است. اما پرسش این جاست که اهل ایمان باید از چه چیز بترسند؟ آیا خدا ترس دارد؟

باید توجه داشت خوفی که در آموزه های دینی مورد تأکید قرار گرفته، به معنای ترسی نیست که سبب دوری از ذات مقدس خدای متعال بشود؛ چرا که خداوند، رحمان و رحیم است: «و هو الرحمن الرحیم».(1) بلکه مقصود از خوف، آن است که انسان ها به سبب عدالت خداوند و ترس از گرفتار شدن به عذاب او، خود را به گناهان آلوده نکنند. در حدیثی چنین آمده است:

— «...نَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام   إِلَی رَجُلٍ أَثَّرَ الْخَوْفُ عَلَیْهِ فَقَالَ: مَا بَالُک قَالَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ. فَقَالَ :یَا عَبْدَ اللَّهِ خَفْ ذُنُوبَک وَ خَفْ عَدْلَ اللَّهِ عَلَیْک فِی مَظَالِمِ عِبَادِهِ وَ أَطِعْهُ فِیمَا کلَّفَک وَ لَا تَعْصِهِ فِیمَا یُصْلِحُک ثُمَّ لَا تَخَفِ اللَّهَ بَعْدَ ذَلِک فَإِنَّهُ لَا یَظْلِمُ أَحَداً وَ لَا یُعَذِّبُهُ فَوْقَ اسْتِحْقَاقِهِ أَبَداً؛(2) امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام مردی را دید که آثار ترس در چهره اش نمایان بود. از او علت را پرسید. آن مرد عرض کرد: از خدا می ترسم. امیر مؤمنان فرمود: ای بنده خدا! از گناهان خود بترس. هراس تو

ص:64

باید از آن باشد که خداوند به خاطر ستم های تو بر بندگانش، با تو به عدالت رفتار کند. پس تکلیف های خدا را انجام بده و از فرمان های الهی که سبب اصلاح تو می شوند سرپیچی مکن. اگر این گونه رفتار کردی، دیگر از خدا نترس؛ چراکه او به هیچ کس ظلم نمی کند و هیچ کس را بیشتر از آن چه حقش باشد عذاب نمی نماید».

البته در برخی از آیات قرآن کریم نیز با صراحت بیان شده که از چه چیز باید ترس داشت. به عنوان نمونه، در آیه 46 سوره مبارکه الرحمن چنین آمده است: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتان؛ و برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ بهشتی است» و یا در سوره نازعات فرموده است: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی؛(1) و آن کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا و هوس بازدارد، قطعاً بهشت جایگاه اوست».

در اینکه منظور از «مقام رب» چیست، تفسیرهای متعددی بیان شده است که برخی از آن ها از این قرارند:

الف) منظور، مواقف قیامت است که انسان در این مقامات، در پیشگاه خداوند برای حساب متوقف می شود. بر اساس این دیدگاه، «مقام ربه» به معنی «مقامه عند ربه» است؛ یعنی ایستادن انسان در پیشگاه خداوند متعال.

ب) منظور، علم خداوند و نظارت او نسبت به همه احوال انسان هاست. همان طور که در آیه 33 سوره رعد آمده است: «أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کلِّ

ص:65

نَفْسٍ به ما کسَبَتْ؛ آیا کسی که بالای سر همه ایستاده و مراقب اعمال همگان است، هم چون کسی است که این وصف را ندارد؟»

یکی از شاهدها برای این تفسیر، حدیثی است که از امام صادق علیه السلام نقل شده که درباره آیه 46 سوره مبارکه الرحمن فرمود: «... مَنْ عَلِمَ أَنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرَاهُ وَ یَسْمَعُ مَا یَقُولُهُ وَ یَفْعَلُهُ مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ فَیَحْجُزُهُ ذَلِک عَنِ الْقَبِیحِ مِنَ الْأَعْمَالِ فَذَلِک الَّذِی خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی؛(1) کسی که می داند خدا او را می بیند و آنچه می گوید را می شنود و آن چه از خیر و شر انجام می دهد را می داند، پس این توجه، او را از کارهای زشت باز می دارد، و این فرد همان کسی است که قرآن می فرماید: از مقام پروردگارش می ترسد و خود را از هوای نفس باز می دارد».(2)(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُؤْمِنُ الْخَائِفِینَ)

— رسیدن به امنیت، یکی از پاداش های اهل خوف است. مرور آیات و روایات، به ما نشان می دهد که چنین افرادی به پاداش های دیگری نیز دست می یابند که یکی از آن ها تسلط نهایی بر کره زمین است. قرآن کریم در این رابطه می فرماید: «وَ قالَ الَّذینَ کفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فی مِلَّتِنا فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکنَّ الظَّالِمینَ؛ وَ لَنُسْکنَنَّکمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِک لِمَنْ خافَ مَقامی وَ خافَ وَعیدِ؛(3) کافران به پیامبران خود گفتند: ما قطعاً شما را از سرزمین خود بیرون خواهیم کرد، مگر اینکه به

ص:66

آیین ما بازگردید! در این حال، پروردگارشان به آنها وحی فرستاد که: ما ظالمان را هلاک می کنیم و شما را بعد از آنان در زمین سکوت خواهیم داد، این [موفقیّت] برای کسی است که از مقام من بترسد و از عذاب [من] بیمناک باشد! » (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یُؤْمِنُ الْخَائِفِینَ)

— خداوند، صالحان را نجات می دهد: «یُنَجِّی الصَّالِحِین». انسان های صالح چه ویژگی هایی دارند؟ قرآن کریم در آیات 114 و 113 سوره مبارکه آل عمران، برخی از ویژگی های صالحان را چنین بیان می کند: «... مِّنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائمَةٌ یَتْلُونَ ءَایَاتِ اللَّهِ ءَانَاءَ الَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ؛ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِک مِنَ الصَّالِحینَ؛ از اهل کتاب، جمعیّتی هستند که [به حق و ایمان] قیام می کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می خوانند، در حالی که سجده می کنند. به خدا و روز دیگر ایمان می آورند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در انجام کارهای نیک، پیشی می گیرند و آن ها از صالحان اند».

— «مستضعفین» جمع اسم فاعل واژه «ضعف» است و چون به باب «استفعال» برده شده، به معنای کسی است که علی رغم داشتن توانایی، او را به ضعف کشانده اند و ضعیف دانسته اند.(1)

ص:67

— «یستخلف» از کلمه «خلف» گرفته شده و به معنی جانشین شدن است. در کنار آیات قرآن کریم، از مرور تاریخ نیز روشن می شود که در دوره های گوناگون، هر امتی جانشین امت دیگری شده و این طور نبوده است که امتی برای همیشه بر روی زمین حاکم شود.

در برخی از آیات، بیان شده که پیامبران الهی مأمور بوده اند که به امت خود گوشزد کنند که جانشین امت های قبل هستند: «...وَ اذْکرُوا إِذْ جَعَلَکمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ...؛(1) حضرت هود به قوم خود گفت: به یاد آورید هنگامی که [خدا] شما را جانشینان قوم نوح قرار داد».

در برخی دیگر از آیات، فرستاده های خدای متعال به امت خود می گفتند که خدا گروه و امت دیگری را جانشین شما خواهد کرد: «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُکمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکمْ وَ یَسْتَخْلِفُ رَبِّی قَوْماً غَیْرَکمْ..؛(2) حضرت هود به قوم خود گفت: پس اگر روی برگردانید، من رسالتی را که مأمور بودم به شما رساندم و پروردگارم گروه دیگری را جانشین شما می کند... »

در برخی دیگر از آیات، فرستاده های الهی به امت خود وعده می دادند که خدای بزرگ، آن ها را جانشین ستمگران خواهد کرد: «قالَ عَسی رَبُّکمْ أَنْ یُهْلِک عَدُوَّکمْ وَ یَسْتَخْلِفَکمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کیْفَ تَعْمَلُون؛(3) [حضرت موسی] گفت: «امید است پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند و شما را در زمین جانشین [آن ها] سازد، پس بنگرید که چگونه عمل می کنید».

ص:68

از تمامی این آیات روشن می شود که پیوسته گروهی جانشین امت دیگری می شدند و به جای آن ها روی زمین حکمرانی می کردند؛ ولی آن چه مهم است این است که بر اساس آیه 55 سوره مبارکه نور، امتی که جانشین همه آن ها می شود، امتی است که ویژگی ایمان و عمل صالح را کنار هم دارند و بر پایه روایات، ایشان امت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ؛ خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهد که قطعاً آنان را همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت روی زمین را بخشید، حکمران روی زمین خواهد کرد و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل خواهد کرد؛ آن چنان که تنها مرا بپرستند و چیزی را شریک من نکنند. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آن ها فاسقان اند».

پیام ها

1. خداوند کسانی را که نسبت به ذات مقدس او یا نسبت به وعده هایش خوف داشته باشند، در نهایت به آرامش می رساند. پس گناه نکنیم تا ثابت کرده باشیم که در پیِ  امنیت حقیقی هستیم. (یؤمن الخائفین)

2. نجات از هلاکت با سخن و حرف به دست نمی آید؛ بلکه باید در زمره شایستگان قرار بگیریم تا به نجات برسیم. (و ینجّی الصالحین)

3. برای رسیدن به نجات، انجام یک یا چند کار شایسته کافی نیست؛

ص:69

بلکه شایستگی و صلاحیت باید در وجود انسان نهادینه شود. (... الصالحین)

4. در همیشه بر یک پاشنه نمی چرخد! ممکن است ستمگران چند صباحی با اِعمال قدرت، انسان های شایسته را به ضعف بکشانند، ولی اراده الهی بر آن تعلق گرفته که مستضعفان را بالا ببرد و مستکبران را پایین بیاورد. (ویرفع المستضعفین وَ یَضَعُ الْمُسْتَکبِرِینَ وَ یُهْلِک مُلُوکاً وَ یَسْتَخْلِفُ آخَرِینَ)

در تمام هستی دارد؛ ولی اگر درباره انسان ها به کار رود، به معنای کسی است که علی رغم ناتوانی و نقص، ادعای برتری داشته و نه تنها نظر کسی را نمی پذیرد، بلکه نظر خویش را بر دیگران تحمیل می کند و حقوق آن ها را زیر پا می نهد.(1)

خداوند، ستمگرانی را که بر دیگران غلبه ظاهری دارند، از بین می برد و باید خدا را بر این نعمت شکر گفت. (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَاصِمِ الْجَبَّارِینَ)

— چه کسانی در زمره جبابره قرار دارند؟ پاسخ این پرسش در گفتگوی عمر بن یزید با امام صادق علیه السلام روشن شده است. روایت از این قرار است:

«قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : إِنَّنِی آکلُ الطَّعَامَ الطَّیِّبَ وَ أَشَمُّ الرِّیحَ الطَّیِّبَةَ وَ أَرْکبُ الدَّابَّةَ الْفَارِهَةَ وَ یَتْبَعُنِی الْغُلَامُ فَتَرَی فِی هَذَا شَیْئاً مِنَ التَّجَبُّرِ فَلَا أَفْعَلَهُ؟ فَأَطْرَقَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ: إِنَّمَا الْجَبَّارُ الْمَلْعُونُ مَنْ غَمَصَ النَّاسَ وَ جَهِلَ الْحَقَّ. قَالَ عُمَرُ فَقُلْتُ :أَمَّا الْحَقُّ فَلَا أَجْهَلُهُ وَ الْغَمْصُ لَا أَدْرِی مَا هُوَ؟ قَالَ : مَنْ حَقَّرَ النَّاسَ وَ تَجَبَّرَ عَلَیْهِمْ فَذَلِک الْجَبَّار؛(2)

عمر بن یزید نقل می کند که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من غذای

ص:71

نیکو می خورم و بوی خوش استفاده می کنم و بر مرکب با نشاط و قوی سوار می شوم و غلامم پشت سرم روانه می شود. آیا به نظر شما در این کار من، نوعی از ویژگی جباران وجود دارد که آن را ترک کنم؟

امام پس از اندکی سکوت فرمودند: به درستی، آن جبّاری از رحمت خداوند دور است که نسبت به مردم، غمص داشته باشد و در رابطه با حق جاهل باشد.

به حضرت عرض کردم: من نسبت به حق جاهل نیستم، ولی نمی دانم منظور از غمص چیست؟

— حضرت فرمود: مراد کسی است که مردم را تحقیر، و با بزرگی با آن ها رفتار کند».

— «مبیر» اسم فاعل از واژه «بور» است.(1) این واژه در کتاب های لغت شناسی به «هلاک کننده» ترجمه شده،(2) ولی برخی از صاحب نظران(3) بور را خسران شدیدی دانسته اند که رو به نابودی است. در این صورت، مبیر به معنای ضرر زننده خواهد بود. (مُبِیرِ الظَّالِمِین)

ص:72

— «مُدرِک» اسم فاعل باب إفعال از واژه «درک» و به معنای کسی است که به چیزی می رسد و آن را در می یابد.(1)

— «هارب» اسم فاعل از واژه «هرب» می باشد و به معنای فرار کننده و گریزنده است.(2) خدای مهربان در پی کسانی است که از او فراری اند و بالاخره آن ها را درمی یابد. (مُدْرِک الْهَارِبِین)

— «نَکال» عذابی است که اثر آن باقی و ظاهر باشد تا دیگران ببینند و عبرت بگیرند.(3) (نَکالِ الظَّالِمِینَ)

— «صریخ» در لغت به معنای فریادرس و کمک رسان است.(4) خداوند، فریادرسِ فریادکنندگان است. (صَرِیخِ الْمُسْتَصْرِخِین)

— «معتمَد» از «عمد» گرفته شده و به معنی تکیه گاه است.(5) تکیه گاه اهل ایمان، خدای متعال است، نه غیر او. (مُعْتَمَدِ الْمُؤْمِنِین)

ص:73

پیام ها

1. نعمت های خدای مهربان را همه جانبه بنگریم. شکسته شدن قدرت جبارانی که روزگاری بر گُرده مردم سوار بودند و آن ها را از پیروی حق باز می داشتند، نعمت بزرگی است که نباید از آن غافل شد. (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَاصِمِ الْجَبَّارِین)

2. سعی کنیم که در زمره زورگویان قرار نگیریم تا اراده الهی بر شکستن ما تعلق نگیرد. (قَاصِمِ الْجَبَّارِین)

3. شاید اهل ظلم و ستم، در دنیا سود مادی را از آن خود کنند، ولی آن چه یقینی است این است که زیان کنندگان حقیقی آن ها هستند. (مُبِیرِ الظَّالِمِین)

4. خدا مهربانی را در حق ما تمام کرده است. ما بارها فریب شیطان را خورده ایم و از درگاه پربرکت الهی گریخته ایم؛ ولی او ما را از منجلاب بدی ها رهایی داده است. پس شکر نعمت را فراموش نکنیم. (الْحَمْدُلِلَّهِ...مُدْرِک الْهَارِبِین)

5. سرگذشت پیشینیان را مرورکنیم و از آن ها عبرت بگیریم. (نَکالِ الظَّالِمِینَ)

6. واکنش ما باید در قبال انسان ها و نوعِ رفتارشان متفاوت باشد. خدای متعال در برابر بعضی از هنجارشکنان، عذاب کننده و نابودکننده است (قَاصِمِ الْجَبَّارِینَ مُبِیرِ الظَّالِمِینَ...نَکالِ الظَّالِمِینَ) و در قبال برخی دیگر، دریابنده و پذیرایی کننده. (مُدْرِک الْهَارِبِینَ)

7. در سختی ها خدا را با تمام وجود بخوانیم. (صَرِیخِ الْمُسْتَصْرِخِینَ)

8. در خواندن خدا و خواستن از او، حُجب و حیا معنی ندارد.(صَرِیخِ الْمُسْتَصْرِخِینَ)

ص:74

9. حاجت خود را به هر جایی غیر از درگاه الهی ببریم و به هر که غیر او بگوییم، راه را اشتباه رفته ایم. (مَوْضِعِ حَاجَاتِ الطَّالِبِینَ)

10. نشانه ایمان حقیقی این است که در همه امور به خدای متعال تکیه کنیم. (مُعْتَمَدِ الْمُؤْمِنِینَ)

خَشْیَةِ اللَّه؛(1) بعضی از سنگ ها از خشیت الهی فرو می افتند ».

از این رو می توان چنین نتیجه گرفت که این بخش از دعای شریف افتتاح بر این مطلب دلالت دارد که تمام هستی از نوعی هوشمندی برخوردار است که این هوشمندی سبب می شود نسبت به عظمت آفریدگار خشیت داشته باشد؛ همان طور که جلوه های دیگر این هوشمندی در تسبیح گویی هستی برای خداوند بروز می کند و این مطلبی است که در آیات شریف قرآن کریم نیز مورد تصریح قرار گرفته است.(2)

پیام ها

وقتی آسمان ها و زمین و دریاها و موجودات آن ها به مقامی رسیده اند که با درک عظمت خدای متعال، منفعل شده و خشیت آن ها آشکار گشته، چه زشت است انسانی که خود را اشرف مخلوقات می داند، نه تنها به خشیت نرسد، بلکه بر خدای بزرگ جرأت پیدا کرده و او را نافرمانی کند. (... مِنْ خَشْیَتِهِ تَرْعُدُ السَّمَاءُ وَ سکّان ها...)

ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این [همه نعمت] رهنمون شده و اگر خدا ما را هدایت نکرده بود، ما هدایت نمی یافتیم.

نکته ها

— این بخش از دعای شریف، برگرفته از آیه 43 سوره مبارکه اعراف است. وقتی مؤمنان وارد بهشت می شوند و از نعمت های الهی بهرمند می گردند، چنین می گویند: «الحمد لله الذی هدانا...».

پیام ها

1. تمام نعمت ها را از جانب خدای مهربان بدانیم. (الْحَمْدُ لِلّه الَّذِی هَدانا  لهذا)

2. اگر هدایت الهی شامل حال ما نمی شد، ما نیز همانند بسیاری از انسان ها در مسیر گمراهی قرار می گرفتیم. (وَ ما کنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا الله)

خودش زنده ای است که نمی میرد، و او بر همه چیز توانا است.

نکته ها

— حمد الهی بر پایه خالقیت خدای متعال، یکی از نکاتی است که در قرآن کریم نیز مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال، در ابتدای سوره انعام چنین آمده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ... »پس ما نیز از آن غافل نشویم. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَخْلُقُ)

— ذات مقدس خدای متعال که واجب الوجود است، نه در اصل پیدایش، محتاج دیگری است و نه در ادامه و استمرارِ وجود. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَخْلُقُ وَ لَمْ یُخْلَقْ وَ یَرْزُقُ وَ لَا یُرْزَقُ...)

— بر اساس آیات قرآن کریم، در خلقت و آفرینش آسمان ها و زمین، نشانه هایی برای انسان های مؤمن است(1) که درک این نشانه ها ایشان را به حمد و ستایش الهی وا می دارد. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَخْلُقُ)

— یادآوری نعمتِ آفریده شدن و نعمت بهره مندی از رزق و روزی الهی، از جمله دستورات قرآن کریم است(2) که در این بخش از دعای افتتاح مورد توجه قرار گرفته و خدای متعال به خاطر آن ها سپاس گزاری می شود. (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَخْلُقُ وَ لَمْ یُخْلَقْ وَ یَرْزُقُ وَ لَا یُرْزَقُ)

ص:78

— معنای حیات درباره ذات پروردگار با دیگران فرق می کند. این صفت، مانند سایر صفات الهی، از ذات او جدایی ناپذیر است و فنا در آن راه ندارد. قرآن کریم دراین باره می فرماید: «وَ تَوَکلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ ».(1)  

صفت «حیات» برای بخشی از مخلوقات به کار می رود که دارای نمو، تغذیه، تولید مثل، جذب و دفع و احیاناً حس و حرکت باشند؛ ولی در مورد خداوند حیات به معنی وسیع و واقعی کلمه، عبارت است از «علم» و«قدرت». بنابراین وجودی که دارای علم و قدرت بی پایان است، حیات کامل دارد. از این رو، مراد از حیات خداوند، مجموعه علم و قدرت اوست.

نمو، حرکت، تغذیه و تولید مثل از آثار موجوداتی است که ناقص و محدودند و دارای کمبودهایی هستند که باید به وسیله تغذیه، تولید مثل و حرکت، آن را جبران کنند؛ اما آن کس که کمبودی ندارد، این امور هم درباره او مطرح نیست. از این رو، خداوند در حیات خویش، نیازمند تغذیه، تولید مثل، جذب و دفع _ که لازمه حیات موجوداتی هم چون انسان و حیوان و گیاه است _ نمی باشد.(2) به همین سبب در دعای جوشن کبیر چنین می گوییم: «یا حی الذی لیس کمثله حی».(3)

— بخش پایانیِ این فراز (بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کلِّ شَیْ ءٍ قَدِیر) برگرفته از قسمت پایانی آیه 26 سوره مبارکه آل عمران است که می فرماید: «قُلِ اللَّهُمَّ

ص:79

مالِک الْمُلْک تُؤْتِی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِک الْخَیْرُ إِنَّک عَلی کلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ؛ بگو: بارالها! مالک حکومت ها تویی. به هر کس بخواهی، حکومت می بخشی و از هر کس بخواهی، حکومت را می گیری. هر کس را بخواهی، عزت می دهی و هر که را بخواهی خوار می کنی. تمام خوبی ها به دست توست و تو بر هر چیزی قادری».

— «خیر» به معنای چیزی است که به سبب برخورداری از خوبی ها و برتری ها، مورد درخواست و رغبت باشد.(1)

با توجه به این معنی، می توان چنین استنباط کرد که هر عرصه ای از عرصه های زندگی، به تناسب خود، مقتضی خیری است. به عنوان مثال وقتی از جانب خدای متعال، وعده دست یابی به خیر در پرتو رعایت برخی از مسائل اقتصادی بیان می شود، هیچ منافاتی ندارد که در جا و عرصه ای دیگر، دست یابی به خیر، منوط به رعایت برخی دیگر از مسائل باشد.

ولی به طور کلی، آن چه مسلم است این است که رسیدن به خیر در تمام مناسبات، مستلزم رعایت دستورهای الهی است؛ چرا که بر اساس آیه 107 سوره یونس، شرط رسیدن به خیر، تعلق گرفتن اراده و مشیت خدای متعال بر آن است: «... إِنْ یُرِدْک بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ؛ اگر خداوند، اراده خیری برای تو کند، هیچ کس مانع

ص:80

فضل او نخواهد شد. آن را به هر کس از بندگانش بخواهد می رساند و او غفور و رحیم است».

از سوی دیگر در آیه 59 سوره نساء، رسیدن به خیر در سایه اطاعت از خدای متعال و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و صاحبان امر علیهم السلام بیان شده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِک خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید و نیز پیامبر خدا و اولو الأمر (اوصیای پیامبر) را اطاعت نمایید و اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید، هرگاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید [و از آن ها داوری بطلبید]. این [کار] برای شما بهتر، و عاقبت و پایانش نیکوتر است».

با کنار هم قرار دادن این دو آیه نورانی، این مطلب به دست می آید که اراده و مشیت خداوند در عطا کردن خیر، به کسانی تعلق می گیرد که در راستای اطاعت از او و اولیایش قدم بر می دارند.

البته روشن است که اگر کسی یا جامعه ای این شرط اساسی در رسیدن به  خیر را در همه شئون زندگی رعایت کند، یعنی همه مناسبات زندگی خویش را در دایره اطاعت از خدای متعال و اولیای او قرار دهد، گامی استوار برای رسیدن به «خیر نهایی» برداشته که بر اساس آیه 86 سوره هود، تحت عنوان «بقیت الله» معرفی شده است: «بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنینَ».

— نگاهی گذرا به منابع اسلامی، این مطلب را روشن می کند که برخی در

ص:81

تشخیص خیر یا ارزیابی آن، ملاک های اشتباهی دارند که آشنایی با برخی از آن ها، برای دوری از خودفریبی مناسب است:

الف) بخل: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛(1) کسانی که بخل می ورزند و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده انفاق نمی کنند، گمان نکنند این کار به سود آن ها است؛ بلکه برای آن ها شر است. به زودی در روز قیامت، آن چه را نسبت به آن بخل ورزیده اند، همانند طوقی به گردنشان می افکنند».

ب) ویژگی های نژادی: «قالَ ما مَنَعَک أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُک قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طینٍ؛(2) [خداوند به شیطان] فرمود: در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟ گفت: من از او بهترم؛ مرا از آتش آفریده ای و او را از گِل».

ج) عذاب نشدن پس از کردار بد: «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ کفَرُوا أَنَّما نُمْلی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ؛(3) آن ها که کافر شدند [و راه طغیان پیش گرفتند] تصور نکنند اگر به آنان مهلت می دهیم، به سودشان است! ما به آنان مهلت می دهیم، فقط برای این که بر گناهان خود بیفزایند و برای آن ها، عذاب خوارکننده ای [آماده شده] است».

د) اموال و اولاد در دنیا: «أَیَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ

ص:82

بَنینَ*نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ؛(1) آیا آن ها گمان می کنند اموال و فرزندانی که به عنوان کمک به آنان می دهیم، برای این است که درهای خیر را با شتاب به روی آن ها بگشاییم؟! [چنین نیست] بلکه آن ها نمی فهمند».

— «قدیر» صیغه مبالغه در داشتن قدرت است. راغب در مفردات نوشته است: »وقتی قدیر به عنوان صفت برای خدای متعال آورده می شود، منظور، نفی کردن عجز و ناتوانی از ذات مقدس او است».(2)(وَ هُوَ عَلی کلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ)

پیام ها

1. برای رسیدن به رزق و حیات حقیقی باید سراغ سرچشمه ای زوال ناپذیر رفت. (یَرْزُقُ وَ لَا یُرْزَقُ...یُمِیتُ الْأَحْیَاءَ وَ یُحْیِ الْمَوْتی)

2. شاید خیلی چیزها در نگاه ظاهری ما خیر تلقی شوند، ولی در واقع، نه تنها خیری برای انسان ندارند، بلکه بی ضرر هم نیستند. پس چه بهتر که برای به دست آوردن خیرِ حقیقی به درگاه خدا متعال برویم که خیر در دست قدرت اوست. ( بِیَدِهِ الْخَیْرُ)

3. در جمله «بیده الخیر»، «الخیر» مبتدای مؤخر و «بیده» خبر مقدم است و پیشی گرفتن خبر بر مبتدا دلالت بر حصر دارد. افزون بر این که «ال» در «الخیر» برای استغراق است و تمامی خیرها را شامل می شود. بر

ص:83

این اساس باید گفت: تمامی خیرها فقط در اختیار خداست و جستجو کردن آن در جای دیگر اشتباه است.

مسلمانان را نیز به آن دستور داده است.(1)

— در معنی صلوات، از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «صلوات از جانب خدای متعال، رحمت، از جانب فرشتگان، مایه رشد و پاکی و از جانب مردم، دعا است».(2)

— اولین ویژگیِ برترین فرستاده خدا، بندگی او است. (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک...)

— «امین» به کسی گفته می شود که آن چه را نزدش به امانت گذاشته شود، حفظ می کند و در امانت خیانت نمی کند.

در این که چه چیزی از طرف خداوند نزد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به امانت گذاشته شده، احتمال هایی وجود دارد:

نخست این که آن امانت الهی، ولایت است(3) که بر اساس آیه 72 سوره احزاب، زمین و آسمان ها از حمل آن سر برتافتند؛ ولی انسان آن را پذیرفت.(4) 

ص:85

بر اساس این احتمال، وجود مقدس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و خاندان بزرگوارش علیهم السلام این امانت الهی را به نحو شایسته حفظ کرده، ولایت الهی را به صورت تامّ و کامل در زندگی خود پیاده نموده و برای اجرای آن در جامعه نهایت تلاش خود را به کار بسته اند. از این رو، آن بزرگواران «امین الله» هستند.

احتمال دوم این است که مراد از امانتی که خدای متعال در اختیار وجود مقدس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قرار داد و آن حضرت، آن را حفظ کرد، وحی و قرآن است. مؤید این احتمال، بخشی از سلامی است که از زبان امامان معصوم علیهم السلام در زیارت ها آمده است: «السَّلَامُ عَلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَمِینِ اللَّهِ عَلَی وَحْیِهِ وَ عَزَائِمِ أَمْرِهِ».(1)

البته با توجه به این که کلمه «امینک» در این بخش از دعای افتتاح به صورت مطلق آمده، می توان چنین نتیجه گرفت که آن حضرت نسبت به حفظ هر آن چه از سوی خدای متعال در اختیارش قرار گرفته، نهایت تلاش خود را کرده است؛ چراکه قرآن کریم امانت داری را یکی از بارزترین ویژگی های مؤمنان معرفی کرده، و پیامبر گرامی اسلام و خاندان مطهرش در بالاترین درجه ایمان قرار دارند.(2) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک...أَمِینِک)

— «صفیّ» به معنای کسی است که به سبب دوری از ناخالصی ها برگزیده

ص:86

شده است.(1) با توجه به این معنی روشن می شود که وجود مقدس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از فساد و بدی ها خالص بوده و به همین سبب، خدا آن بزرگوار را برگزیده است. هم چنین آشکار می شود که خدا تنها کسانی را اختیار می کند که قابلیّت داشته باشند: «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ ».(2)

— در حدیثی از مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام چنین آمده که خدای متعال، محبت خویش را در وجود مقدس رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم قرار داد و به همین سبب آن حضرت را «حبیب الله» (محبوب خدا) نامید.(3) ( اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ... حَبِیبِک)

پیام ها

1. تصریح به بنده بودن برترین فرستاده خدا پیش از بیان هر ویژگی، و درخواست بهترین درودها و رحمت ها بر او، انسان را از گرفتار شدن در دام غلوّ دور می کند. ( اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک...)

2. اگر می خواهیم در زمره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خاندان پاکش علیهم السلام قرار بگیریم، باید بنده و امانت دار خوبی برای خدای متعال باشیم. (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک...أَمِینِک)

3. نعمت های الهی به میزان پاکی و دوری انسان ها از ناخالصی به آن ها

ص:87

ارزانی می شود. (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ...صَفِیِّک)

4. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جانب خدا بی دلیل برگزیده نشد؛ بلکه چون خدای متعال در وجود آن حضرت، خیر دید، او را برگزید. واژه «خِیَرَه» در موردی به کار می رود که چیزی به سبب داشتن خیر، رغبت برانگیز باشد.(1) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ...خِیَرَتِک مِنْ خَلْقِک )

5. تمام هستی برای انسان های عادی قابل درک نیست. در عالَم اسراری وجود دارد که فقط اولیای الهی از آن با خبر هستند. (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ... حَافِظِ سِرِّک)

داده شد(1) و بر اساس روایات، اختصاص به آن حضرت دارد و بر هیچ کس دیگر صادق نیست.(2) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ)

— «وصیّ» کسی است که نایب دیگری می شود تا بعد از رحلتش کارهای مربوط به او را به عهده بگیرد.(3) پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم از ابتدای آشکار کردن رسالت خویش و در ماجرای دعوت سران قریش به اسلام، حضرت علی علیه السلام را به عنوان وصی خود به مردم معرفی کرد.(4) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ... وَصِیِّ

ص:89

رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ )

— لقب «ولی الله» از آیه 55 سوره مبارکه مائده برای حضرت علی علیه السلام گرفته شده است. این آیه که به «آیه ولایت» مشهور است، هنگامی نازل شد که مولای متقیان در مسجد نماز می خواند. در آن هنگام، نیازمندی وارد شد و از مردم درخواست کمک کرد، ولی کسی به او توجه ننمود. در این زمان حضرت علی علیه السلام در حالی که در رکوع بود، انگشتر خود را به او بخشید و پس از آن، این آیه نازل شد: «إِنَّما وَلِیُّکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکعُونَ؛(1)به درستی که سرپرست

ص:90

و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آن ها که ایمان آورده اند، همان ها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند. » (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ...وَلِیِّک)

— براساس احادیث متعددی که در منابع روایی شیعی و سنی وارد شده، رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بین خود و حضرت علی علیه السلام «برادری» ایجاد کرد و این موضوع را به اطلاع همه مسلمانان رساند.(1) این ویژگی نیز از جمله منقبت هایی است که جز حضرت علی علیه السلام   شخص دیگری به آن دست نیافته است.

— «حجت» به معنی دلیل روشنی است که وقتی بیان شود، راه بهانه را

ص:91

مسدود می کند.(1) این مطلب، با صراحت در قرآن کریم آمده است: «ای پیامبر! بگو دلیل رسا [و قاطع] برای خداست».(2) بر این اساس، خدای حکیم، به وسیله فطرت توحیدی و عقلی که به انسان داده و نیز ارسال انبیا، حجت را بر مردم تمام کرده، راه خیر و شر و پایان نیک و بدِ هر کدام را هم بیان نموده، و برای خطاکاران هم راه توبه و جبران را باز گذاشته است.

بنابراین، معجزه های روشن انبیا و شیوه نیکوی دعوت و استدلال های محکم آنان و سازگاری دین با فطرت و عقل، حجّت را بر مردم تمام کرده است.(3)

در همین راستا هرکدام از امامان معصوم علیهم السلام که در زمان خویش جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و حجت الهی بر مردم آن زمان بوده اند، در حقیقت مصداقی بارز برای آیه نورانی« قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ» هستند. به همین سبب در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است: «ما حجت بالغه خداییم بر آن چه زیر آسمان و روی زمین است».(4) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ... حُجَّتِک عَلَی خَلْقِک )

ص:92

— «آیه» یعنی علامتِ ظاهر و آشکار. به عبارت دیگر، آیه، شی ظاهری است که با چیزی غیرآشکار همراه می شود تا نشانه ای باشد برای آن چه پنهان است. بنابراین، کسی که آیه و نشانه ای را درک کند، می تواند آن را وسیله ای قرار دهد برای درک آن چه پنهان است.(1)

این مطلب در آیه 53 سوره مبارکه فصلت مورد توجه قرار گرفته است: «سَنُریهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ؛ به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آن ها نشان می دهیم تا برای آنان آشکار گردد که خدا حق است».

بر این اساس، اگر به مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام «آیت بزرگ خدا» گفته می شود، به جهت ویژگی های آن حضرت است که دقت در آن ها، انسان را به عظمت خالقِ حضرت علی علیه السلام رهنون می شود.(2) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ... آیَتِک الْکبْرَی)

— «نبأ» به معنی خبری است که هم مهم باشد، هم فایده داشته باشد و

ص:93

هم قطعی باشد.(1) عبارت «نبا عظیم» که در این فراز از دعای افتتاح آمده، از آیات قرآن کریم گرفته شده است.(2) مفسران کلام الهی در تعیین مصداق نبأ عظیم، امور مختلفی را بیان کرده اند؛ از جمله معاد، قیامت، قرآن و...؛(3) اما در کنار این موارد، آن چه روایات زیادی را به خود اختصاص داده، وجود مقدس امیرمؤمنان، حضرت علی علیه السلام است. یعنی آن خبر مهم، مفید، یقینی و بزرگی که مورد پرسش انسان ها خواهد بود و شگفتی شان را برخواهد انگیخت، حضرت علی علیه السلام و ولایت ایشان است که فکر و ظرفیت بسیاری از انسان ها توان دریافت و فهمِ حقیقت آن را نداشته و ندارد.

در حدیثی از امام رضا علیه السلام وارد شده که آن حضرت درباره این آیه به نقل از حضرت علی علیه السلام فرمودند: «ما لله نبأٌ أعظمُ مِنّی، وَ ما لِلّه آیةٌ هِیَ أکبرُ مِنّی، وَ لَقَد عُرِضَ فَضلیِ عَلیَ الأُمَم الماضِیةِ عَلیَ اختِلافِ ألسِنَتِها، فَلَم تَقرّ بِفَضلی؛(4) خبری بزرگ تر و نشانه ای سترگ تر از من برای خداوند نیست. به تحقیق که فضیلت من بر امت های گذشته عرضه می شد، ولی به آن اقرار نمی کردند و آن را نمی پذیرفتند».

پیام ها

1. بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باید سر به فرمان کسی نهاد که خود ایشان در

ص:94

زمان حیاتش به عنوان امیرِ مؤمنان و جانشین خود معرفی کرده باشد. یکی از دلایلی که سبب شده شیعه، امامت و خلافت حضرت علی علیه السلام را بعد از پیغمبر اکرم بپذیرد، همین مطلب است. (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ)

2. ویژگی بارز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که عبودیت و بندگی بود، در وصی و جانشین ایشان نیز تجلی دارد. (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ...عَبْدِک)

3. بر اساس روایات، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بین هر دو نفر از اصحاب خود، برادری ایجاد کرد(1) و بین خود و حضرت علی علیه السلام نیز صیغه برادری جاری نمود. پس معلوم می شود که در میان اصحاب، حضرت علی علیه السلام شبیه ترین فرد به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.

أَلْحَقَهُ بِی حَیْثُ کنْتُ مِنَ الْجَنَّة؛(1) ای فاطمه! هرکه بر تو درود فرستد، خدا او رامی آمرزد و در هرجا از بهشت که باشد، او را به من ملحق می کند».

— «صدیقه» به کسی می گویند که راستی در باور و گفتارش ریشه دوانده و او آن را با کردارِ درستش ثابت کرده باشد.(2) حضرت زهرا علیها السلام را از آن جهت که با تمام وجود، اسلام را تصدیق کرد و در عمل نیز به آن پایبند بود، صدیقه می گویند.(3)

— لقب «صدیقه» ابتدا از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به حضرت فاطمه زهرا علیها السلام داده شد. در روایتی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به حضرت علی علیه السلام فرمود: «به تو سه چیز داده شده که به هیچ کس، حتّی من، داده نشده است. اول این که به تو پدر زنی مثل من داده شده، دوم این که همسرِ صدیقه ای مثل دختر من داری و سوم این که دو پسر مثل حسن و حسین فرزندان تو هستند».(4)

ص:96

— پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم امامان معصوم علیهم السلام نیز حضرت زهرا علیها السلام را به این لقب خوانده اند. برای مثال، در حدیثی، امام صادق علیه السلام درباره آن حضرت می فرماید: «...وَ هِیَ الصِّدِّیقَةُ الْکبْرَی؛(1) حضرت فاطمه، صدیقه کبری است» و نیز امام کاظم علیه السلام می فرماید: «إِنَّ فَاطِمَةَ صِدِّیقَةٌ شَهِیدَةٌ؛(2) به درستی که حضرت فاطمه، صدیقه ای است که شهید شد».

— «طاهره»یعنی بانویی که هم پاکی ظاهری دارد و هم پاکی باطنی و اخلاقی.(3) در حدیثی از امام باقر علیه السلام علت نام گذاری حضرت فاطمه علیها السلام به طاهره چنین بیان شده است: «إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرَةَ لِطَهَارَتِهَا مِنْ کلِّ دَنَسٍ وَ طَهَارَتِهَا مِنْ کلِّ رَفَثٍ وَ مَا رَأَتْ قَطُّ یَوْماً حُمْرَةً وَ لَا نِفَاسا؛(4) به تحقیق که حضرت فاطمه، دختر حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم طاهره نامیده شد، برای این که از هر ناپاکیِ رفتاری و اعتقادی به دور، و از هرگونه آلودگیِ ظاهری

ص:97

پاک بود. آن حضرت هرگز آلوده به حیض و نفاس نشد».

این مطلب را آیه تطهیر(1) _ که در شأن پنج تن آل عبا نازل شد _ تأیید می کند؛ چراکه بر اساس این آیه نورانی، اراده تکوینی خدا بر طهارت و دوری اهل بیت علیهم السلام از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی تعلق گرفته است.

— در بیان علت نام گذاریِ دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به «فاطمه» روایات متعددی وارد شده، که یکی از آن ها از این قرار است: «عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَقُولُ : سُمِّیَتْ فَاطِمَةَ لِأَنَّ اللَّهَ فَطَمَهَا وَ ذُرِّیَّتَهَا مِنَ النَّارِ مَنْ لَقِیَ اللَّهَ مِنْهُمْ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِیمَانِ بِمَا جِئْتُ بِه؛(2) امام رضا علیه السلام از پدران بزرگوارش نقل می کند که حضرت علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنید که می فرمود: از این جهت نام «فاطمه» بر دخترم نهاده شد که خداوند، او و هریک از دودمانش را که خدا را با توحید و ایمان به آن چه من آورده ام، ملاقات کند، از آتش دوزخ جدا و دور کرده است».

— «سیده» به معنی بانویی است که نسبت به دیگر بانوان فضیلت داشته و در خیر و خوبی، سرآمد آن ها است.(3) از امام صادق علیه السلام سؤال شد که آیا

ص:98

منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره «سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ» بودن حضرت زهرا علیها السلام این است که ایشان نسبت به بانوانِ زمان خودش برتر است؟ حضرت در پاسخ فرمودند: «ذَاک مَرْیَمُ وَ فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ؛(1) آن بانویی که برترینِ بانوانِ عصر خودش بود، حضرت مریم است؛ ولی حضرت فاطمه برترینِ بانوان بهشتی از ابتدا تا انتها است».

پیام ها

1. بر اساس حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام حضرت فاطمه زهرا علیها السلام «صدیقه» است و هیچ گونه ناروایی از او صادر نمی شود؛ پس در صورتی که میان او و شخص دیگری اختلافی پدید آید، آن چه ایشان می گوید، راست، و آن چه مخالف ایشان می گوید، دروغ است. (وصَلِّ عَلَی الصِّدِّیقَةِ)

2. کسی که از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی دور است، معصوم محسوب می شود؛ چراکه معنی عصمت، پاکی از پلیدی ها است. پس حضرت فاطمه زهرا علیها السلام _ که بر اساس آیه تطهیر، از هرگونه خطا، اشتباه و گناهی که سبب آلودگی شود دور است _ جزو معصومین به حساب می آید. (وصَلِّ عَلَی... الطَّاهِرَةِ)

3. کسی که در حقیقت امر، صدیقه و طاهره باشد، برترینِ بانوان (سیدة النساء) خواهد بود. (الصِّدِّیقَةِ الطَّاهِرَةِ، فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ)

ص:99

می گویند که نسل انسان از طریق نوه ادامه پیدا می کند. امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز از آن جهت که دودمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از طریق ایشان ادامه پیدا کرده است، در روایات متعددی به عنوان «سبطان» معرفی شده اند.

«اسماعیل حقی بروسوی» از مفسران اهل سنت _ که در قرن دوازده هجری می زیسته _ در تفسیر خود چنین نوشته است: «در حدیث وارد شده که حسین علیه السلام سبطی از اسباط است. این حدیث در کتاب مصابیح آمده و به این معناست که امام حسین علیه السلام خود، یک امت است(1) یا به این معنی است که از آن حضرت، شاخه های متعددی منشعب می شود؛ چرا که سادات از حضرت زین العابدین علیه السلام _ که فرزند امام حسین علیه السلام است _ گسترش پیدا کرده اند».(2) (وَ صَلِّ عَلَی سِبْطَیِ الرَّحْمَةِ)

— در این که معنی «سبطی الرحمه» چیست، دو احتمال وجود دارد: احتمال اول این که مراد از آن، «سبطی نبی الرحمه» (دو نوه پیامبر رحمت) است؛ چراکه قرآن کریم، پیغمبر اکرم را «رحمةً للعالمین»(3) معرفی می فرماید.

ص:101

در احتمال دوم، منظور، دو سبط و نوه ای است که وجود خودشان منسوب به رحمت است؛ چرا که امام حسن و امام حسین علیهما السلام منشأ نزول رحمت بر امت اسلام هستند.

— «امام» یعنی رهبر و پیشوای خلق. در واقع، امام کسی است که سعی می کند با تشکیل یک حکومت الهی و به دست آوردن قدرت لازم، احکام خدا را اجرا و پیاده نماید و اگر هم نتواند تشکیل حکومت دهد، تا جایی که توان دارد، در اجرای احکام می کوشد. به عبارت دیگر، وظیفه امام، اجرای دستورات الهی و «ایصال به مطلوب» (رساندن افراد و جامعه به هدف خلقتشان) است.

از آیات قرآن کریم روشن می شود که بسیاری از پیامبران، در کنار مقام «نبوت» (دریافت وحی) و «رسالت» (ابلاغ دستورات الهی به مردم)، به مقام «امامت» نیز رسیده بودند.(1) یعنی هم وحی را دریافت می کردند، هم تبلیغ فرمان های الهی را به عهده داشتند، هم در تشکیل حکومت و اجرای احکام تلاش می کردند و هم از طریق باطنی به تربیت نفوس می پرداختند.

از این رو، امامت همان مقام رهبریِ همه جانبه مادی و معنوی، جسمی و روحانی و ظاهری و باطنی است. امام، رئیس حکومت، پیشوای امت، مربی اخلاق و رهبر باطنی و درونی است. امام از یک سو با نیروی معنوی خود، افراد شایسته را در مسیر تکامل باطنی، رهبری می کند؛ از سوی دیگر، با

ص:102

قدرت علمی خود، افراد نادان را تعلیم می دهد و از سوی دیگر با نیروی حکومت خویش یا قدرت های اجرایی، اصول عدالت را اجرا می نماید.

— یادآوری این نکته نیز بایسته است که لقب «امام» از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امام حسن و امام حسین علیهما السلام داده شد.(1) ( وَ صَلِّ عَلَی... إِمَامَیِ الْهُدَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ)

— براساس روایات، لقب «سیدا شباب اهل الجَنّة» (دو آقای جوانان اهل بهشت) از جانب خدای متعال برای امام حسن و امام حسین علیهما السلام انتخاب شده است.(2)

— «هادی» به کسی گفته می شود که دیگران را از گمراهی نجات دهد. در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است: «هنگامی که حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند، مردم را به اسلام _ در پیکری نو _ دعوت می نماید، و آنان را به حقیقتی از دست رفته _ که مردم از آن دور افتاده اند _ هدایت می کند».(3)

ص:103

براین اساس، لقب «هادی» یکی از بارزترین لقب های امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

— «مهدی» یعنی کسی که هدایت شده است. مرور روایات، روشن می کند که این لقب، به دو دلیل برای امام دوازدهم انتخاب شده است.

دلیل اول این که آن حضرت به سوی امری هدایت می شود که دیگران نسبت به آن گمراه هستند. در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است: «إنّما سُمِّیَ القائمُ مَهدیّاً لأنّه یُهدیَ إلیَ أمرٍ مَضلوُلٍ عَنهُ؛(1) بدین جهت حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف مهدی نام گرفته است که هدایت به حقیقتی می نماید که مردم از آن گمراه شده اند».

دلیل دوم در نام گرفتنِ حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف به مهدی، این است که آن حضرت به هر امر پنهانی، هدایت می شود. امام باقر علیه السلام در پاسخ به پرسش ابی سعید خراسانی درباره علت نام گذاری امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به مهدی فرموده است: «لِأَنَّهُ یُهْدَی إِلَی کلِّ أَمْرٍ خَفِیٍّ؛(2) چون او به هر امر پنهانی، هدایت می شود».

پیام ها

1. باور انسان های عصر جاهلیت بر این بود که نسلشان فقط از پسر و فرزندان پسری ادامه پیدا می کند؛ اما اسلام با این باور غلط، مبارزه ای همه جانبه کرد، تا جایی که بارها تصریح کرد که دودمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دخترِ آن

ص:104

حضرت و نوه های دختری اش، یعنی فرزندان حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیها السلام ادامه پیدا می کند.

در کنارِ روایاتی که فرزندان حضرت فاطمه علیها السلام را به عنوان «سبط الرسول» معرفی می کنند، آیاتی از قرآن کریم نیز عهده دارِ این مطلب هستند، که یکی از آن ها آیه مباهله(1) است. در این آیه، امام حسن و امام حسین علیهما السلام مصداق «أبنائنا» (فرزندان رسول خدا) معرفی شده اند. (وَ صَلِّ عَلَی سِبْطَیِ الرَّحْمَةِ)

2. برای رسیدن به هدایت، باید از امامانِ هدایت گر پیروی کرد. (إِمَامَیِ الْهُدَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ)

3. نثار صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به سبب پیروی از دستور خدای متعال در قرآن کریم است.(2) مسلمان واقعی کسی است که چگونگیِ تکالیف خود را از

ص:105

تبیین کننده قرآن، یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بگیرد؛(1) و بر اساس روایاتی که شیعه و سنی از آن حضرت ثبت کرده اند، باید پس از صلوات بر ایشان، بر خاندان آن حضرت نیز درود فرستاد.(2) (اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک...اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ...وَ صَلِّ عَلَی الصِّدِّیقَةِ الطَّاهِرَةِ...وَ صَلِّ عَلَی سِبْطَیِ الرَّحْمَةِ... وَ صَلِّ عَلَی أَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ...)

4. امام باید شخصی هدایت یافته باشد تا بتواند دیگران را هدایت کند. (الهادی الْمَهْدِیِّ)

5. صلوات پسندیده، هم فراوان است، هم پیوسته و همیشگی. (صَلَاةً

ص:106

کثِیرَةً دَائِمَةً)

آن ها انتقام می گیرم.

 سپس امامان از فرزندانِ سید الشهدا را به آن ها نشان داد. ملائکه از دیدن آن ها خوشحال شدند و یکی از آن ها را مشاهده کردند که ایستاده و نماز می خواند. خداوند فرمود: بِذَلِک الْقَائِمُ أَنْتَقِمُ مِنْهُمْ؛ به وسیله او که ایستاده، از آن ها انتقام می گیرم».(1) بر پایه این احادیث، لقب «قائم» برای امام دوازدهم شهرت یافته است. 

— «اَمَل» به معنی آرزو و امید است و «مؤمَّل» در مورد شخص یا چیزی به کار می رود که دیگران آرزویش را به دل دارند. از برخی روایات نمایان می شود که خدای متعال، لقب «مؤمَّل» را بر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نهاده است. برای مثال، امام عسکری علیه السلام هنگام ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین فرمود: «زَعَمَت الظَّلَمَةُ أَنَّهُم یَقتُلوُنَنی لِیَقطَعوُا هذَا النَّسلَ کیفَ رَأوا قُدرَةَ القادِرِ وَ سَمّاهُ المُؤَمَّل؛(2)  ستمگران گمان می کنند که مرا می کشند تا نسل امامان را از بین ببرند. آن ها قدرت خدا را چگونه دیده اند و حال آن که خدای قادر، فرزندم را

ص:108

مؤمَّل نامیده است».

— به کار بردن واژه «عدل» به جای «عادل» (الْعَدْلِ الْمُنْتَظَرِ) نشانه قوّت، شدت و ناب بودنِ عدالتِ حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف است. مرور روایاتی که ترسیم کننده ابعادی از عدالتِ زمان ظهور هستند نیز نشان دهنده این نکته است. یادآوری برخی از آن ها مفید به نظر می رسد:

الف) اجرای عدالت نسبت به کارگزاران

امیرمؤمنان، حضرت علی علیه السلام فرمود: «...لَیَنْزِعَنَّ عَنْکمْ قُضَاةَ السَّوْءِ وَ لَیَقْبِضَنَّ عَنْکمُ الْمُرَاضِینَ وَ لَیَعْزِلَنَّ عَنْکمْ أُمَرَاءَ الْجَوْرِ وَ لَیُطَهِّرَنَّ الْأَرْضَ مِنْ کلِّ غَاشٍّ وَ لَیَعْمَلَنَّ بِالْعَدْلِ وَ لَیَقُومَنَ فِیکمْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ...؛(1) به تحقیق که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قاضیان ناصالح را بر کنار می کند، زمین هایی که به ناحق تصرف کرده اید از شما پس می گیرد، فرمان روایان جائر را کنار می زند و زمین را از فریبکاران پاک می فرماید. به تحقیق که او به عدالت رفتار می کند و در میان شما ترازوی عدل و داد را بر پا می کند».

ب) بازستانی حقوق

امام باقر علیه السلام فرمود: «... ثُمَّ یُقْبِلُ إِلَی الْکوفَةِ فَیَکونُ مَنْزِلُهُ بِهَ فَلَا یَتْرُک عَبْداً مُسْلِماً إِلَّا اشْتَرَاهُ وَ أَعْتَقَهُ وَ لَا غَارِماً إِلَّا قَضَی دَیْنَهُ وَ لَا مَظْلِمَةً لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا رَدَّهَا...؛(2) امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وارد کوفه می شود و در آن جا مسکن می

ص:109

گزیند. پس در آن جا هیچ بنده مسلمانی نخواهد بود مگر این که او را خریده و آزاد می کند، هیچ بدهکاری نخواهد بود، مگر این که بدهی او را ادا می کند، هیچ حقی از کسی بر عهده دیگری نخواهد بود، مگر این که آن حق را بازستانده و به صاحبش بر می گرداند».

ج) عدم تبعیض در اجرای عدالت

 امام حسین علیه السلام فرمود: «...فَإِنَّهُ إِذَا قَامَ قَائِمُ الْعَدْلِ وَسِعَ عَدْلُهُ الْبَرَّ وَ الْفَاجِر؛(1) هنگامی که  بر پا کننده عدالت به پا خیزد، عدالت او نیکوکار و بدکار را در بر می گیرد».

د) فراگیری تمام مناسبات زندگی

امام صادق علیه السلام فرمود: «...أَمَا وَ اللَّهِ لَیَدْخُلَنَّ عَلَیْهِمْ عَدْلُهُ جَوْفَ بُیُوتِهِمْ کمَا یَدْخُلُ الْحَرُّ وَ الْقُر؛(2) آگاه باشید که به خدا قسم، عدالت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر مردم سیطره پیدا می کند، همان طور که سرما و گرما وارد خانه های آن ها می شود».

پیام ها

1. کسی که اعتقاد به ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دارد، یأس و ناامیدی برایش بی معنی است. ( وَلِیِّ أَمْرِک الْقَائِمِ الْمُؤَمَّلِ)

2. کسی که منتظر و پیروِ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است، از مسیر عدالت خارج

ص:110

نمی شود. (الْعَدْلِ الْمُنْتَظَرِ)

3. ایمنی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از هر نوع شر و بدی، دغدغه منتظرانِ ایشان است. از این رو، از خدای متعال می خواهند که گرداگرد او را با فرشتگان مقرّبش احاطه کند. ( حُفَّهُ بِمَلَائِکتِک الْمُقَرَّبِینَ وَ أَیِّدْهُ به روح الْقُدُسِ)

می دهد، دعوت مردم به کتاب خدا، قرآن مجید است».(1)

از این رو، وقتی برای وجود مبارک آن حضرت دست به دعا برمی داریم که «خدایا او را دعوت کننده به کتابت قرار بده» مراد این است که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با ظهور و آغاز انقلاب جهانی، مردم را به قرآن کریم دعوت کند. (اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ الدَّاعِیَ إِلَی کتَابِک)

— لقب «قائم» برای تمام امامان معصوم علیهم السلام استفاده می شود؛ ولی وقتی به صورت مطلق به کار رود، منظور، امام دوازدهم حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف است که در چارچوب حقِ محض و برای برپا داشتن دین الهی قیام می کند و زمین را پر از عدل و داد می نماید.

در روایتی، جناب عبد العظیم حسنی خدمت امام جواد علیه السلام می رسد و به آن حضرت عرض می کند: «آیا شما همان امامِ قائم هستید؟» امام می فرماید: «مَا مِنَّا إِلَّا قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ هَادٍ إِلَی دِینِ اللَّهِ وَ لَکنَّ الْقَائِمَ الَّذِی یُطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ مِنْ أَهْلِ الْکفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا هُوَ الَّذِی یَخْفَی عَلَی النَّاسِ وِلَادَتُهُ وَ یَغِیبُ عَنْهُمْ شَخْصُهُ...؛(2)  همه ما بر پادارنده امر خداوند و هدایت کننده به دین خدا هستیم؛ ولی آن امام قائمی که خداوند به وسیله او زمین را از اهل کفر و انکار، پاک، و پر از عدل و داد می کند، کسی است که

ص:112

ولادتش از مردم پوشیده و شخصش از آن ها مخفی خواهد بود».

با توجه به این ویژگی است که در این فراز، از خدای متعال درخواست می کنیم که ظهور آن حضرت را برساند تا دین حق، توسط آن حضرت در زمین برپا شود. (اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ...الْقَائِمَ بِدِینِک )

— در بخش سوم این فراز از خدای متعال درخواست می کنیم که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را جانشین روی زمین قرار دهد. (اسْتَخْلِفْهُ فِی الْأَرْضِ...) روشن است که این درخواست، برگرفته از وعده ای است که خداوند در آیه 55 سوره مبارکه نور به مومنانِ صالح داده است: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُون؛ خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند، آن چنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آن ها فاسقان اند ».

— جانشینی بر روی زمین، کنایه از به دست گرفتن حکومت است. (اسْتَخْلِفْهُ فِی الْأَرْضِ...)

— «مَکن»صیغه امر از ریشه «مکن» در باب «تفعیل» است، که چنین

ص:113

معنا می دهد: طلب استقرار در مکانی همراه با قدرت(1) و توأم با ثبات و دور از اضطراب و تزلزل، به طوری که هیچ مانعی جلوی تأثیر آن را نگیرد.

آن چه شایسته دقت است، این که در این بخش از دعا ما از خدای متعال «مکنت یافتن دین الهی» را در دوره امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می خواهیم. از این رو باید توجه داشت که «تمکین دین» عبارت است از این که خدای متعال آن را در جامعه، مورد عمل قرار دهد؛ یعنی هیچ کفری توانایی جلوگیری آن را نداشته باشد و کسی دین را سبک نشمارد، تا جایی که اصول و معارف آن مورد اعتقاد همه باشد و درباره آن اختلاف و تخاصمی پیش نیاید.(2)

— ولایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در راستای ولایت امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام است؛ چراکه در آیه 55 سوره مبارکه نور، خداوند وعده داده است آن دینی را که به آن رضایت داده، توسط امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر روی زمین مستقر سازد و بر اساس آیه 3 سوره مبارکه مائده، دینی که مورد رضایت خداوند است، همان دینی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در روز عید غدیر آن را توأم با ولایت و امامت حضرت علی علیه السلام نمود.

پیام ها

1. قلمرو و گستره حکومت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تمام کره زمین است و نه بخشی

ص:114

از آن؛ چراکه کلمه «الارض» به صورت مطلق و همراه با «ال» آمده است. (اسْتَخْلِفْهُ فِی الْأَرْضِ)

2. دین از سیاست جدا نیست. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان مؤمن ترین و صالح ترینِ انسان ها، قرار است حکومتی جهانی در چارچوب دین برپا کند و این، وعده قرآن است و ما نیز همین را از خدا درخواست می کنیم. (اسْتَخْلِفْهُ فِی الْأَرْضِ)

3. نقطه قوّت حکومت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف این است که در آن حکومت، دینِ حق _ که مورد رضایت خدای متعال قرار گرفته _ در جامعه استقرار می یابد و از سوی هیچ کس، مورد معارضه و تهدید واقع نمی شود. (مَکنْ لَهُ دِینَهُ الَّذِی ارْتَضَیْتَهُ لَهُ)

4. در جامعه توحیدی و مهدوی، مؤمنانِ صالح باید در امنیت باشند و هیچ گونه ترس و دلهره ای دامن گیرشان نشود. ( أَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ أَمْناً)

5. هدف اصلی از حکومت عدل مهدوی، رسیدن به بندگی محض خدای مهربان و دوری از هرگونه شرک است. (یَعْبُدُک لَا یُشْرِک بِک شَیْئاً)

نکته ها

— «عزت» در اصل، آن حالتی است که انسان را مقاوم و شکست ناپذیر می سازد و به همین جهت، به زمین های محکم «عَزاز» می گویند.(1) از آنجا که تنها، ذات پاک خدای بی همتا است که شکست ناپذیر است، قرآن کریم، تمام عزت را از آنِ او دانسته و می فرماید: «فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً؛(2) به تحقیق که تمام عزت برای خداست».

از این رو همه مخلوقات به سبب محدودیتی که دارند قابل شکست اند، مگر آن کسانی که عزتشان از عزت الهی نشأت گرفته باشد. چنان که در آیه 8 سوره منافقون آمده است: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنین؛ عزت برای خدا، فرستاده خدا و مؤمنان است ».

با توجه به این آیات نورانی، در این بخش از دعای شریف افتتاح، از خدای حکیم می خواهیم که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را عزت بخشیده و در برابر همه نیروها، شکست ناپذیر کند و به واسطه آن حضرت، جبهه حق را عزت ببخشد. (اللَّهُمَّ أَعِزَّهُ وَ أَعْزِزْ بِهِ)

— با توجه به معنای اصلیِ «عزت» _ که عبارت است از شکست ناپذیری _ وقتی از خدای مهربان نصر توأم با عزت برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف درخواست می کنیم، به این معناست که هیچ دشمنی نتواند به آن حضرت آسیبی برساند.

ص:116

البته با توجه به این که بعضی از لغت شناسان، واژه «عزیز» را مترادفِ «اندک» یا «چیزی که همانندش پیدا نشود» دانسته اند،(1) می توان عبارت «انْصُرْهُ نَصْراً عَزِیزاً» را این گونه نیز معنی کرد: «خدایا امام زمان را به صورتی کم نظیر یاری کن».

— «فتح» به معنی گشوده شدن و «یُسر» به معنی آسانی است. از آن جا که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در مسیر برپایی حکومت عدل جهانی، باید از سدّ ستمگران و طغیانگران عبور کند، منتظرانِ آن حضرت از درگاه الهی در خواست می کنند که سختی مبارزه برای ایشان، در سایه یاری خدای قادر به آسانی تبدیل شود. (وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسِیراً)

— «سلطان» به معنی چیره شدن همراه با قدرت و غلبه است.(2) «نصیر» نیز «یاری شده» معنا می شود. بر این اساس، عبارتِ «وَ اجْعَلْ لَهُ مِنْ لَدُنْک سُلْطَاناً نَصِیراً» یعنی «خدایا از نزدِ خویش برای او قدرت تسلط قرار بده و پیوسته یاری اش کن». لازمه برخورداری از چنین سیطره ای الهی، چیرگی و تسلط همه جانبه بر تمام امور است؛ به صورتی که هیچ زاویه ای از هیچ مسأله ای بر او پوشیده نباشد، همه چیز تحت نظر صحیح او بوده و با اختیار او به گردش درآید.

— خدای متعال در آیه 80 سوره مبارکه اسراء به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دستور

ص:117

می دهد چند چیز را از درگاه او بخواهد که یکی از آن ها «سیطره الهی بر امور» است. (وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْک سُلْطَاناً نَصِیراً)

پیام ها

1. بر اساس آیات قرآن کریم، سرچشمه اصلی عزت، خدای کریم است. پس عزت را باید یا از درگاه او جستجو کرد یا در نزد کسانی که عزت خویش را از جانب خداوند کسب کرده اند. (اللَّهُمَّ أَعِزَّهُ وَ أَعْزِزْ بِهِ )

2. یکی از عوامل ضعف و ناتوانی در اداره امور، عدم تسلط و چیره نبودن بر مسائل گوناگون است. وقتی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از جانب خدای متعال سیطره ای همه جانبه بر امور داشته باشد، کسی توان تخلف نخواهد داشت. به همین دلیل، حکومت ایشان، پاک ترین حکومت ها است. (وَ اجْعَلْ لَهُ مِنْ لَدُنْک سُلْطَاناً نَصِیراً)

شریف افتتاح نیز در قالب درخواست از درگاه الهی مورد توجه قرار گرفته است.

— در چگونگی اظهار دین و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دست امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از روایات چنین به دست می آید که آن حضرت به روش پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با زشتی ها و پلیدی ها مبارزه می کند و در نهایت اسلام ناب را پایدار می کند.

در حدیثی چنین وارد شده است: «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْقَائِمِ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ إِذَا قَامَ بِأَیِّ سِیرَةٍ یَسِیرُ فِی النَّاسِ؟ فَقَالَ: بِسِیرَةِ مَا سَارَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حَتَّی یُظْهِرَ الْإِسْلَامَ. قُلْتُ: وَ مَا کانَتْ سِیرَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ؟ قَالَ :أَبْطَلَ مَا کانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ اسْتَقْبَلَ النَّاسَ بِالْعَدْلِ وَ کذَلِک الْقَائِمُ علیه السلام إِذَا قَامَ یُبْطِلُ مَا کانَ فِی الْهُدْنَةِ مِمَّا کانَ فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ یَسْتَقْبِلُ بِهِمُ الْعَدْلَ؛(1)

محمد بن مسلم می گوید از امام باقر علیه السلام درباره حضرت قائم پرسیدم که وقتی قیام کند، به چه روشی میان مردم رفتار می کند؟

حضرت فرمود: به همان روشی رفتار می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفتار می کرد تا جایی که اسلام را آشکار کند.

عرض کردم: روش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چگونه بود؟ حضرت فرمود: ایشان آن چه از جاهلیت در میان مردم رواج داشت را باطل کرد و در میان مردم با عدالت رفتار می کرد. همچنین است حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف که وقتی حکومت خود را برپا کند، احکامی که معطل مانده اند را اجرا، و با مردم به عدالت رفتار می کند».

ص:119

— البته از این نکته نباید غفلت کرد که نتیجه اظهار دین و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شادابی و طراوت آیین الهیِ اسلام در جامعه خواهد بود؛ همان طور که در برخی منابع تصریح شده است: «... اللَّهُمَّ جَدِّدْ بِهِ مَا مُحِیَ مِنْ دِینِک وَ أَحْیِ بِهِ مَا بُدِّلَ مِنْ کتَابِک وَ أَظْهِرْ بِهِ مَا غُیِّرَ مِنْ حُکمِک حَتَّی یَعُودَ دِینُک بِهِ وَ عَلَی یَدَیْهِ غَضّاً جَدِیداً خَالِصاً مُخْلَصاً لَا شَک فِیهِ وَ لَا شُبْهَةَ مَعَهُ وَ لَا بَاطِلَ عِنْدَهُ وَ لَا بِدْعَةَ لَدَیْهِ؛(1) خدایا! آن چه از دین و آیین تو محو شده است، به وسیله امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دوباره برپا کن و آن چه از کتاب تو اجرا نمی شود، زنده کن و آن چه از احکام تو تغییر یافته، به وسیله حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آشکار فرما، تا این که آیین تو به وسیله آن حضرت و به دست آن جناب به حالت نخست باز گردد، در حالی که تازه، شاداب، خالص و ناب است و هیچ شک و شبهه ای همراه آن نیست و از هر گونه باطل و بدعت دور است».

— نکته دیگری که پیرامون اظهار اسلام در دوره ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بایسته به یادآوری است این که در آن زمان، دین مبین اسلام فراگیر شده و همه به آیین توحیدی روی می آورند.

در حدیثی از مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام ذیل این آیه شریفه «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّه؛(2) او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد، تا آن را بر همه آیین ها غالب گرداند » می فرماید: «أَ ظَهَرَ ذَلِک بَعْدُ کلَّا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ حَتَّی لَا

ص:120

یَبْقَی قَرْیَةٌ إِلَّا وَ نُودِیَ فِیهَا بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ بُکرَةً وَ عَشِیّا؛(1) آیا تاکنون دین الهی بر همه ادیان غلبه پیدا کرده؟ حاشا! به خدا سوگند، این امر تحقق نمی یابد تا زمانی که هیچ روستایی باقی نماند مگر این که در آن هر صبح و شام، فریاد شهادت به یگانگی خدای متعال و نبوت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بلند شود».

پیام ها

1. در اسلام ناب، به همان میزان که قرآن کریم اهمیت دارد و اجرای دستورات کتاب الله ارزشمند است، دستورات و روش زندگیِ فرستاده خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز با ارزش است. (اللَّهُمَّ أَظْهِرْ بِهِ دِینَک وَ سُنَّةَ نَبِیِّک)

2. حکومت اسلامی باید آن قدر قدرتمند شود که هیچ کس به سبب ترس از دشمنان، حق را کنار نگذارد و رسیدن به این هدف، در راستای حکومت ناب مهدوی است. (حَتَّی لَا یَسْتَخْفِیَ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْحَقِّ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ)

و منافقان را ذلیل و خوار می کنی، ما را در آن دولت از کسانی قرار می دهی که دیگران را به فرمانبرداری از تو فرا می خوانند و مردم را به سوی تو رهبری می کنند و به سبب چنین دولتی شرافت دنیا و آخرت را نصیب ما کنی.

نکته ها

— «رغبت» به معنی میل شدید و اشتیاق فراوان است.(1) در دوره غیبت، حال درونی اهل ایمان نسبت به برپایی حکومت عدل الهی، این گونه است. (اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْک فِی دَوْلَةٍ کرِیمَةٍ)

— نکته قابل تأمل در این فراز، آن است که به خدای متعال عرض می شود رغبت به سوی تو است، ولی متعلّق رغبت، دولت کریمه است. (اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْک فِی دَوْلَةٍ کرِیمَةٍ)

— دولت کریمه یعنی دولتی ارزشمند و پسندیده که توانایی تأمین منفعت های دنیا و آخرت انسان را دارد.(2)

— با مرور آیات قرآن کریم و روایات، ویژگی های متعددی را می توان برای

ص:122

دولت کریمه به دست آورد. در این فراز از دعای شریف افتتاح، دو ویژگی مورد توجه قرار گرفته است: الف) اسلام و مسلمانان به وسیله آن عزیز می شوند؛ ب) نفاق و منافقان به وسیله آن خوار و ذلیل می شوند. (تُعِزُّ بِها الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ)

— در حدیثی که حذیفه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده، چنین نمایان است که در عصر ظهور، عزت اسلام با نابودی ستمگران همراه است: «... فإذا أراد الله عز و جل أن یعید الإسلام عزیزا قصم کل جبار عنید و هو القادر علی ما یشاء أن یصلح أمة بعد فسادها. فقال صلی الله علیه وآله : یا حذیفة لو لم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یملک رجل من أهل بیتی...؛(1)

هنگامی که خدای متعال اراده کند اسلام را به عزت خود بازگرداند، هر جباری را نابود می کند و او به چیزی که بخواهد قادر است و می تواند امتی را پس از تباهی اش اصلاح کند. ای حذیفه! اگر از دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خدا آن روز را آن قدر طولانی خواهد کرد که مردی از خاندان من حکومت را به دست بگیرد».

— نشانه دولت کریمه الهی این است که در آن، راه مؤمنان برای فراخواندنِ دیگران به اطاعت از خدا باز باشد. (وَ تَجْعَلُنَا فی ها مِنَ الدُّعَاةِ إِلَی طَاعَتِک وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک)

ص:123

— «القاده» جمع «قائد» و به معنی کسی است که پیشاپیش جمعیت راه می رود و آن ها را راهنمایی می کند. برعکس «سائق» که پشت سرِ جمعیت قرار می گیرد و آن ها را هدایت می کند.(1) (تَجْعَلُنَا فیها مِنَ...الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک)

— اهالی دولت و حکومت مهدوی، هم به کرامت و آقایی دنیا می رسند و هم به کرامت و آقایی آخرت. (تَرْزُقُنَا بِهَا کرَامَةَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ)

پیام ها

1. در دوره غیبت نباید نسبت به برپایی حکومت عدل الهی بی تفاوت بود؛ بلکه باید رغبت و اشتیاق خود را نسبت به آن ابراز کرد. (اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیْک فِی دَوْلَةٍ کرِیمَةٍ...)

2. عزت نهادن به اسلام و مسلمانان و اظهار تنفر از نفاق و طلبِ خواری منافقان در راستای ارزش های الهی است. (دَوْلَةٍ کرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ)

3. وقتی دولت و حکومتی الهی شد، انسان مؤمن، برای پیش بردِ اهداف اسلامی، در آن سهیم می شود. (وَ تَجْعَلُنَا فیها مِنَ الدُّعَاةِ إِلَی طَاعَتِک وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک)

4. در پیمودن راه خدای متعال و کمک رسانی به اداره جامعه مهدوی، باید پیشرو بود. (وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک)

5. کسی که می خواهد دیگران را در راه خدا رهبری کند، خودش باید

ص:124

جلوتر از بقیه باشد. ( وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک)

6. فرق رهبران و راهنمایانِ راه خدا با دیگر رهبران و راهنمایان در این است که در راه خدا، رهبر جلوتر می رود و به دیگران می گوید: «بیا»؛ در حالی رهبران راه های دیگر، عقب می ایستند و می گویند: «برو». (وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک)

7. اگر خواهان عزت و سربلندی در حکومت مهدوی هستیم، باید از نفاق و دورویی به دور باشیم. (تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ)

آن.(1) از این رو، با یک آگاهیِ سطحی، بسیار متفاوت است.

— باید در کنار شناخت حق، از خداوند بخواهیم که توفیق رفتارِ بر اساس آن را نیز به ما بدهد. (اللَّهُمَّ مَا عَرَّفْتَنَا مِنَ الْحَقِّ فَحَمِّلْنَاهُ)

— یادآوری این نکته بایسته است که در منابع روایی، اهل بیت علیهم السلام به عنوان همراهانِ جدانشدنی، محل، معدن، سرچشمه و هدف حق معرفی شده اند. چنان که در زیارت جامعه کبیره خطاب به آن بزرگواران چنین می گوییم: «... وَ الْحَقُّ مَعَکمْ وَ فِیکمْ وَ مِنْکمْ وَ إِلَیْکمْ وَ أَنْتُمْ أَهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ...».

— بلوغ یعنی رسیدن به نهایت درجۀ یک هدف.(2) در راه رسیدن به حق نباید به اندک اکتفا کرد. ( وَ مَا قَصُرْنَا عَنْهُ فَبَلِّغْنَاهُ )

پیام ها

1. به هر مقدار از حق که دست پیدا کردیم، باید آن را غنیمت بشمریم و طبق آن رفتار کنیم. ( مِنَ الْحَقِّ)

2. شناخت به تنهایی کافی نیست؛ بلکه رفتار و کردار نیز باید مطابق حق باشد.  (اللَّهُمَّ مَا عَرَّفْتَنَا مِنَ الْحَقِّ فَحَمِّلْنَاهُ)

3. همیشه باید در راه رشد و کمال قدم برداریم و در پی حقایقی باشیم که هنوز به آن ها نرسیده ایم. (وَ مَا قَصُرْنَا عَنْهُ فَبَلِّغْنَاهُ)

4. دست یابی به حق، رسیدن به صراط مستقیم است. (وَ اهْدِنَا لِمَا اخْتُلِفَ

ص:126

فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِک إِنَّک تَهْدِی مَنْ تَشَاءُ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ)

5. در اختلافات باید از خدا هدایت به سوی حق را درخواست کرد. (وَ اهْدِنَا لِمَا اخْتُلِفَ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ)

وُجُوهَنَا وَ فُک بِهِ أَسْرَنَا

وَ أَنْجِحْ(1)   بِهِ طَلِبَتَنَا وَ أَنْجِزْ(2)   بِهِ مَوَاعِیدَنَا وَ اسْتَجِبْ بِهِ دَعْوَتَنَا وَ أَعْطِنَا بِهِ سُؤْلَنَا وَ بَلِّغْنَا بِهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ آمَالَنَا وَ أَعْطِنَا بِهِ فَوْقَ رَغْبَتِنَا یَا خَیْرَ الْمَسْئُولِینَ وَ أَوْسَعَ الْمُعْطِینَ اشْفِ بِهِ صُدُورَنَا وَ أَذْهِبْ بِهِ غَیْظَ قُلُوبِنَا وَ اهْدِنَا بِهِ لِمَا اخْتُلِفَ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِک إِنَّک تَهْدِی مَنْ تَشَاءُ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ انْصُرْنَا بِهِ عَلَی عَدُوِّک وَ عَدُوِّنَا إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ

خدایا! تفرقه و پراکندگی ما را به وسیله او (امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) به نزدیکی و یگانگی تبدیل گردان، چند دستگی ما را اصلاح کن، از هم گسیختگی ما را

ص:128

نظم ببخش و ما را به هم پیوسته کن، به سبب او جمعیت اندک ما را بسیار گردان، خواری ما را به عزت تبدیل کن، فقر ما را تو جبران فرما، بدهکاری های [مادی و معنوی] ما را خاتمه ده، تنگدستی ما را اصلاح فرما، از شکاف میان ما جلوگیری کن.

[خدایا!] به وسیله امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سختی زندگی ما را به آسانی تبدیل کن، چهره های ما را سفید و روشن گردان و اسیران ما را آزادی ببخش. [خدایا!] به وسیله او خواسته های ما را برآورده فرما و آن چه به ما وعده داده ای قطعی کن. به سبب او دعای ما را پاسخ ده و تقاضاهایمان را عطا فرما. [خدایا!] به وسیله امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ما را به آنچه از دنیا و آخرت آرزو داریم برسان و بیشتر از آن چه می خواهیم به ما بده.

ای خدایی که بهتر از تو کسی نیست که از او درخواست کنیم و ای خدایی که بیشتر از هر کسی عطا می کنی! [داغِ] سینه های ما را به وسیله امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شفا بخش و خشمِ دل های ما را به سبب او برطرف فرما. به سبب او ما را هدایت کن تا در آن چه که از حق مورد اختلاف است، به اذن تو هدایت شویم. به درستی که تو هر که را بخواهی به راه مستقیم هدایت می کنی. [خدایا!] به وسیله امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ما را بر کسانی که دشمن تو و ما هستند یاری کن. ای خدای حق! دعای ما را مستجاب کن.

نکته ها

— هر چند وقتی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند، اختلافات و چند دستگی ها به برکت ظهور آن حضرت از بین می رود، ولی با توجه به این که در این بخش

ص:129

از دعا از واژه «بهِ(1)» استفاده شده و نه «بظهوره»، شاید بتوان چنین استفاده کرد که در دوره غیبت نیز امکان آن وجود دارد که به سبب و به وسیله امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بسیاری از گرفتاری های جامعه شیعه از بین برود.

— ظاهر این فراز از دعای افتتاح، درخواست رفع نقص ها و از بین رفتن عیب ها است؛ ولی به نظر می رسد که می توان از زاویه آسیب شناسیِ جامعه شیعی نیز به آن نگاه کرد. به این معنی که جامعه ای می تواند به معنی حقیقی «مهدوی» باشد که این آسیب و آفت ها را از خود دور کند.

— روشن است که نتیجه پیروی از هوس های نفسانی، فاصله گرفتن از عهد بندگیِ خدای متعال(2) است و بر پایه توقیعی که از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برای مرحوم شیخ مفید صادر شد، همین عهدشکنی، دوریِ از امام را در پی داشته و دارد. در آن توقیع آمده است: «...وَ لَوْ أَنَّ أَشْیَاعَنَا وَفَّقَهُمْ اللَّهُ لِطَاعَتِهِ عَلَی اجْتِمَاعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِی الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیْهِمْ لَمَا تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْیُمْنُ بِلِقَائِنَا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَی حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِهَا مِنْهُمْ بِنَا...؛(3) اگر شیعیان ما _ که خدا، ایشان را بر اطاعت خود موفق کند _ دل هایشان در وفاداری به عهدشان جمع بود، هرگز ملاقات ما با آنها به تأخیر نمی افتاد و سعادت دیدارِ ما با معرفت تمام برای آنها به سرعت محقق می شد». 

ص:130

— نقص ها و عیب ها علل و اسبابی دارند که امام معصوم و حجت خدا با جلب توجه پیروان خود به آن ها، در پی رفع آن از راه طبیعی است. درست همانندِ زمانی که ما سراغ پزشک می رویم و از او می خواهیم بیماری ما را درمان کند و او با تجویزِ دارو در صدد ریشه کنیِ اسباب بیماری برمی آید. از این رو وقتی ما در پی از بین رفتنِ ذلتمان به واسطه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستیم، باید توجه کنیم که امام برای این مسئله چه راهی را پیشِ پای ما قرار می دهند.

اگر این نگاه را به ادعیه بپذیریم، وقتی دراین فراز از دعای شریف افتتاح از خدای متعال می خواهیم که « و أَعْزِزْ بِهِ ذِلَّتَنَا...» در پیِ آن خواهیم بود که آن چه به عنوانِ سببِ ذلت در فرمایشات اولیای خدا، به ویژه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیان شده را شناسایی کنیم و از بین ببریم. این روش، خود نوعی رسیدن به عزت به سببِ امام است.

با توجه به این مطالب، وقتی به توقیع امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به شیخ مفید نگاه می کنیم، چنین می بینیم: «...وَ مَعْرِفَتُنَا بِالذُّلِّ الَّذِی أَصَابَکمْ مُذْ جَنَحَ کثِیرٌ مِنْکمْ إِلَی مَا کانَ السَّلَفُ الصَّالِحُ عَنْهُ شَاسِعاً وَ نَبَذُوا الْعَهْدَ الْمَأْخُوذَ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ؛(1) و ما از ذلتی که به شما رسیده آگاهیم و این از زمانی بوده که بسیاری از شما کارهای زشتی که پیشینیانِ صالح از آن ها دوری می کردند را مرتکب شده و عهد الهی را آن چنان

ص:131

که گویا از آن خبر ندارید، پشت سر انداختید». با توجه به این توقیع، راه بیرون رفت از ذلتِ جامعه شیعه، دوری از زشتی ها و پایداری به پیمان الهی است.

— در مکتب مهدوی، دنیا و آخرت در کنار هم در نظر گرفته می شوند. (وَ بَلِّغْنَا بِهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ آمَالَنَا)

پیام ها

1. بهترین عامل برای اتحاد جامعه، جمع شدن بر محور ولیّ خدا، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. (اللَّهُمَّ الْمُمْ بِهِ شَعْثَنَا)

2. در جامعه مهدوی، مردم، یک دل و یک پارچه اند.(1) (اللَّهُمَّ الْمُمْ بِهِ شَعْثَنَا)

3. جامعه مهدوی از تفرقه، پراکندگی، چنددستگی و هرگونه نابسامانی به دور است. (اشْعَبْ بِهِ صَدْعَنَا وَ ارْتُقْ بِهِ فَتْقَنَا... )

4. جامعه مهدوی با محوریت ولیّ خدا، پیوسته در حال برطرف کردنِ عیب ها و نقص های خود است. (الْمُمْ بِهِ...وَ اشْعَبْ بِهِ...وَ ارْتُقْ بِهِ...کثِّرْ بِهِ...أَعْزِزْ بِهِ...)

5. هر چه عیب و نقص است، از جانب ما است. (شَعْثَنَا... صَدْعَنَا... فَتْقَنَا... قِلَّتَنَا... ذِلَّتَنَا... عَائِلَنَا... مَغْرَمِنَا...)

6. شیعیان در دورانِ دوری از امام، خوش نیستند؛ بلکه سینه هایشان داغ دار و دل هایشان ناراحت است. (اشْفِ بِهِ صُدُورَنَا وَ أَذْهِبْ بِهِ غَیْظَ قُلُوبِنَا)

ص:132

7. اگر ما در راه خدا باشیم، دشمنان خدا همان دشمنان ما هستند. (انْصُرْنَا بِهِ عَلَی عَدُوِّک وَ عَدُوِّنَا...)

8. درخواست انسان ها به اندازه ظرفیت آن ها است، و ظرفیت ما هر مقدار هم که باشد اندک است. پس بخشی از درخواست هایمان را به خودِ خدا واگذار کنیم. (أَعْطِنَا بِهِ فَوْقَ رَغْبَتِنَا)

ما عارض شده، و کمکی که عزتمندانه می رسانی، و سیطره همه جانبه حق که آشکار می کنی، و رحمتی که بزرگی بخشِ ما قرار می دهی، و سلامتی که به ما می پوشانی.

[خدایا! همه این درخواست ها را] به سبب رحمتت به ما عطا فرما، ای رحم کننده ترینِ رحم کنندگان!

نکته ها

— شکایت یعنی اظهار اندوه و بیان گرفتاری.(1) از آموزه های دینی چنین آشکار می شود که بی تابی و شکایت از سختی ها وقتی به درگاه خدای چاره ساز باشد پسندیده است.(2) (اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکو إِلَیْک)

— زنده بودنِ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ظهور امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در جامعه، نعمت های بی نظیری است که ما در این دوره از آن ها محروم هستیم. از این رو اندوه خویش را به درگاه خدای متعال ابراز می کنیم. (اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْکو إِلَیْک فَقْدَ نَبِیِّنَا صَلَوَاتُک عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ غَیْبَةَ وَلِیِّنَا)

ص:134

— «فتنه» به معنای قرار دادن سنگِ طلا در آتش است تا طلای خالصِ آن از ناخالص جدا شود.(1) بر این اساس، یکی از نتایج سختی های دوره غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف این است که در اثر سختی های طاقت فرسای این دوره، مؤمنانِ حقیقی از کسانی که ادعای ایمان دارند، شناخته می شوند. (وَ شِدَّةَ الْفِتَنِ بِنَا)

— «تظاهر» به معنی کمک کار شدن و پشت به پشت هم دادن است.(2) در دوره غیبت، همه گروه های جبهه باطل دست به دست هم می دهند تا عرصه زندگی را بر پیروان حق و منتظران امام موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف تنگ کنند. این سختی ها به حدی است که گویا زمانه علیه مؤمنان است.

— هر چند در دوره غیبت، تمام جبهه کفر و نفاق با کثرت و فراوانیِ عِده و عُده به مقابله با شیعیان و منتظران امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می پردارند، ولی دقت در حوادث گذشته و آینده، این واقعیت را نمایان می کند که جبهه حق، علی رغم اندک بودنِ پیروانش، پیروز میدان های گوناگونِ مبارزه بوده، که هشت سال دفاع مقدس در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، از نمونه های آن است.

این پیروزی ها چیزی جز تحقق وعده های نصرت الهی و عنایت های امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست؛ چراکه بر اساس بخشی از توقیع آن حضرت به مرحوم شیخ مفید، اگر دست یاری آن حضرت نبود، شیعه ریشه کن می شد: «... إِنَّا غَیْرُ

ص:135

مُهْمِلِینَ لِمُرَاعَاتِکمْ وَ لَا نَاسِینَ لِذِکرِکمْ وَ لَوْ لَا ذَلِک لَنَزَلَ بِکمُ اللَّأْوَاءُ وَ اصْطَلَمَکمُ الْأَعْدَاءُ...؛(1) ما از رعایت حال شما کوتاهی نکرده ایم و از یاد شما غافل نیستیم، و اگر [توجه ما نسبت به شما] نبود، هر آینه سختی ها به شما هجوم می آوردند و دشمنان، شما را ریشه کن می ساختند».

پیام ها

1. مؤمنان در برابر سختی ها میدان را رها نمی کنند و هم رنگ جماعت نمی شوند؛ بلکه صبر پیشه می کنند و از خدای متعال یاری می طلبند. (وَ کثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا وَ شِدَّةَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَیْنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِنَّا عَلَی ذَلِک بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ)

2. زیادی جمعیتِ دیگران، به معنی حقانیت آن ها نیست. (کثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا)

3. پیروی از حق، باید با پایداری در برابر سختی ها همراه باشد. ( وَ شِدَّةَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَیْنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِنَّا عَلَی ذَلِک بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ)

4. امید به گشایش و فرارسیدن یاری الهی در هیچ حالتی نباید از بین برود. (شِدَّةَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَیْنَا فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِنَّا عَلَی ذَلِک بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ وَ بِضُرٍّ تَکشِفُهُ)

5. منتظران امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هر مقدار هم که در سختی ها قرار بگیرند، دست نیاز و کمک خواهی به سوی دشمنان دراز نمی کنند؛ بلکه فقط از خدای

ص:136

متعال یاری می طلبند. (وَ أَعِنَّا عَلَی ذَلِک بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ وَ بِضُرٍّ تَکشِفُهُ)

نگارش این کتاب، در روز جمعه، بیست و هشتم صفرالمظفر 1434 مطابق با 22 دی ماه 1391 پایان یافت. این روز از سویی متعلق است به امام زمان، حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف که از غیبتش به پیشگاه خدای متعال شکایت می کنیم و از سویی سال روز شهادت دردانه هستی، رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و امام حسن مجتبی علیه السلام است، که مصیبت خویش را در سوگشان ابراز می کنیم و از غم فراق آن بزگواران نیز به درگاه الهی شکایت می بریم. و الحمدلله رب العالمین.

ص:137

7. _____________؛ مهج الدعوات و منهج العبادات، چاپ اول، قم، دار الذخائر، 1411 ق، تعداد جلد: 1.

8. ابن فارس، أحمد بن فارس؛ معجم مقاییس اللغة، چاپ اول، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق،  تعداد جلد: 6.

9. ابن قولویه، جعفر بن محمد؛ کامل الزیارات، چاپ اول، نجف اشرف، دار المرتضویة، 1356 ش، تعداد جلد:  1.

10. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، 1414 ق، تعداد جلد: 15.

11. اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، چاپ اول، تبریز، بنی هاشمی، 1381 ق، تعداد جلد: 2.

12. ا لنعمانی، ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم؛ الغیبة، چاپ اول، تهران، نشر صدوق، 1397ق، تعداد جلد: 1.

13. بحرانی، سید هاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، تهران، بنیاد بعثت، سال چاپ: 1416 ق.

14. ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422 ق.

15. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح، چاپ اول، بیروت- لبنان، دار العلم للملایین، 1410ق، تعداد جلد: 6.

16. حسینی زبیدی، محمد مرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، بیروت، دارالفکر، 1414 ق، تعداد جلد: 20.

ص:139

17. حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان،  نوبت چاپ:...، بیروت، دارالفکر، سال چاپ: بی تا،

18. حلبی، ابن زهره، حمزة بن علی حسینی؛ غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، چاپ اول، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1417ق، تعداد جلد: 1

19. حلی، حسن بن یوسف بن مطهر؛ کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد، 1411 ق، تعداد جلد: 1

20. حمیری، نشوان بن سعید؛ شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، چاپ: اول، بیروت- لبنان، دار الفکر المعاصر، 1420 ق، تعداد جلد: 12.

21. دیلمی، حسن بن محمد؛ إرشاد القلوب إلی الصواب، چاپ اول، قم، الشریف الرضی، 1412 ق، تعداد جلد: 2.

22. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت- دمشق، دار القلم- الدار الشامیة، 1412 ق، تعداد جلد: 1.

23. زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی،  سال چاپ: 1407 ق، تعداد جلد: 4.

24. سیوطی، جلال الدین؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، نوبت چاپ:...، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404 ق، تعداد جلد: 1 .

25. طباطبایی، سید محمد حسین ؛ نهایه الحکمه، چاپ 12، قم، موسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین قم، 1416 قمری، 1جلد.

26. _____________؛ المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق، تعداد جلد 20.

ص:140

27. طبرسی فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش، تعداد جلد: 10 جلد.

28. طبرسی، احمد بن علی؛ الإحتجاج علی أهل اللجاج، چاپ اول، مشهد، نشرمرتضی، 1403 ق، تعداد جلد: 2.

29. طریحی، فخر الدین بن محمد؛ مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، مرتضوی، 1375 ش، تعداد جلد: 6.

30. طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن؛الأمالی، چاپ اول، قم، دار الثقافة، 1414 ق، تعداد جلد: 1.

31. طوسی، محمد بن الحسن؛ تهذیب الأحکام، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، تعداد جلد: 10.

32. _____________؛ مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، 1411 ق، تعداد جلد: 1.

33. _____________؛ التبیان فی تفسیر القرآن، نوبت چاپ:...، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، تعداد جلد: 10 جلد.

34. فراهیدی، خلیل بن أحمد؛ کتاب العین، چاپ دوم، قم، نشر هجرت، 1409 ق، تعداد جلد:9.

35. فیروز آبادی، سید مرتضی؛ فضائل الخمسة من الصحاح الستة، چاپ دوم، تهران، اسلامیه، 1392 ق، تعداد جلد: 3.

36. فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی؛ الوافی، اصفهان،  کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه السلام، 1406 ق، تعداد جلد: 26.

ص:141

37. فیومی، أحمد بن محمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چاپ دوم، قم، موسسه دار الهجرة، 1414 ق، تعداد جلد: 2.

38. قرائتی، محسن؛ تفسیر نور، چاپ یازدهم، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1383 ش.

39. قرشی بنایی، علی اکبر؛ قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1412 ق، تعداد جلد: 7.

40. قمی، شیخ عباس؛ مفاتیح الجنان، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، 1368، 1جلد.

41. کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی؛ البلد الأمین و الدرع الحصین، چاپ اول، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1418 ق، تعداد جلد: 1.

42. _____________؛ المصباح للکفعمی( جنة الأمان الواقیة)، چاپ دوم، قم، دار الرضی( زاهدی)، 1405 ق، تعداد جلد: 1.

43. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق، تعداد جلد: 8.

44. کوه کمری، سید محمد بن علی حجت؛ کتاب البیع، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1409 ق. تعداد جلد: 1.

45. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی؛ بحار الأنوار، چاپ دوم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق، تعداد جلد: 111.

46. _____________؛ زاد المعاد- مفتاح الجنان، چاپ اول، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، 1423 ق، تعداد جلد: 1.

ص:142

47. _____________؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، چاپ دوم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1404 ق، تعداد جلد: 26.

48. _____________؛ ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، چاپ اول، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1406 ق، تعداد جلد: 16.

49. _____________؛ روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، 1406 ق، تعداد جلد:14.

50. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش، تعداد جلد: 14.

51. مکارم شیرازی ناصر؛ تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.

52. منسوب به امام رضا، علی بن موسی علیهما السلام؛ صحیفة الرضا، چاپ اول، مشهد، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، 1406 ق، تعداد جلد: 1

ص:143